Πώς χρησιμοποιείται η ποίηση στον πόλεμο; Η φιλόλογος Γιούλια Κιμ αναλύει την εργαλειοποίηση της ποίησης, χρησιμοποιώντας την περίπτωση ενός κειμένου που έπαιξε σημαντικό ρόλο στη ρωσική προπαγάνδα μετά την εισβολή στην Ουκρανία.
Τον Μάρτιο του 2022, μια φίλη μού έστειλε ένα ποίημα που πήρε από έναν συγγενή της, ο οποίος υποστηρίζει τον πόλεμο στην Ουκρανία. Ο συγγενής της πίστευε ότι αυτό το κείμενο θα επηρέαζε αναπόφευκτα την αντιπολεμική στάση της φίλης μου. Γράφτηκε το 2015, λίγο μετά την προσάρτηση της Κριμαίας και το ξέσπασμα της σύγκρουσης στο Ντονμπάς. Το ποίημα έγινε γρήγορα δημοφιλές, ενώ συζητήθηκε η συγγραφή του, με την εφημερίδα Κομσομόλσκαγια Πράβντα[1] να αναλαμβάνει τελικά τη συζήτηση (το πλήρες κείμενο του ποιήματος είναι διαθέσιμο στο διαδίκτυο). Ο πρωταγωνιστής του ποιήματος είναι ένας αιχμάλωτος Ουκρανός στρατιώτης. Γράφει ένα γράμμα στη μητέρα του μετανιωμένος που πολέμησε εναντίον της Ρωσίας στο Ντονμπάς: «Μαμά, είμαι αιχμάλωτος, αλλά μην κλαις, / Με έραψε σαν καινούργιο, / Με περιέθαλψε ένας γιατρός από το Ντόνετσκ, / εξαντλημένος, σκληρός και αυστηρός». Μιλάει στη μητέρα του για όσα είδε, περιγράφοντας τα επακόλουθα του πολέμου: «Μας οδήγησαν μέσα από μέρη / όπου έπεσαν πύραυλοι, όπου είχαν χτυπήσει βόμβες. / Και δεν πιστεύαμε στα μάτια μας: / Τι κάναμε στο Ντονμπάς!» Χρησιμοποιώντας αυτό το ποίημα ως παράδειγμα, θα επισημάνω ορισμένα χαρακτηριστικά της φιλοπόλεμης αισθητικής, τα οποία δεν είναι από μόνα τους νέα, αλλά έχουν αποκαλυφθεί με νέα ένταση τον τελευταίο ενάμιση χρόνο.
Οι περισσότεροι αντιπολεμικά σκεπτόμενοι Ρώσοι αποστρέφονται με απέχθεια τέτοια κείμενα και τους συμπολίτες τους που τους αρέσουν. Η αντίδραση αυτή προκαλείται από την πολιτική στάση που εκφράζουν αυτά τα ποιήματα καθώς και από τη λογοτεχνική τους ποιότητα. Όπως το έθεσε η φίλη που μου προώθησε το ποίημα: «Είναι ένα διπλό χτύπημα: Πουτινισμός και σκατένια ποίηση». Δεν διαφώνησα μαζί της τότε, αλλά τώρα, έχοντας σκεφτεί πολύ, πιστεύω ότι δεν πρέπει να απορρίπτουμε τέτοια έργα με βιαστικές αισθητικές κρίσεις. Αντιθέτως, προτείνω να προσπαθήσουμε να κατανοήσουμε τη δημοτικότητα αυτών των ποιημάτων. Ποιο είναι το χαρακτηριστικό σύμπτωμα αυτής της ποίησης και της δημοτικότητάς της και τι μπορεί να διακρίνει κανείς πίσω από αυτό με μια πιο προσεκτική εξέταση;
Στρατιωτικό μελόδραμα
Τα έργα τέχνης που υποστηρίζουν τον πόλεμο έχουν συχνά ένα μελοδραματικό στοιχείο. Το ποίημα στο οποίο αναφέρθηκα χρησιμοποιεί τον μελοδραματικό κανόνα που περιγράφεται στο βιβλίο του Πέτερ Μπρουκς, Η μελοδραματική φαντασία: Ο Μπαλζάκ, ο Χένρι Τζέιμς, το μελόδραμα και ο τρόπος της υπερβολής [Peter Brooks, The Melodramatic Imagination: Balzac, Henry James, Melodrama, and the Mode of Excess] (1995). Η κλασική μελοδραματική σύγκρουση του καλού και του κακού αναδύεται εδώ μέσα από την αντιπαράθεση των «δικών μας ανθρώπων» και των «εχθρών». Οι «εχθροί» αναπαρίστανται μέσω ενός στρατιώτη του εχθρού, του ήρωα του ποιήματος. Παρουσιάζεται σύμφωνα με τις καλύτερες παραδόσεις του μελοδραματικού είδους ως υποκείμενο που υποφέρει, είναι ευάλωτο και διχασμένο σε μια ηθική σύγκρουση που δεν επιλύεται υπέρ του. Αυτή η απεικόνιση έχει τη δική της ιστορία και μελετήθηκε σε ένα παρεμφερές πολιτικό πλαίσιο στο άρθρο του Σεργκέι Ουσάκιν, «Σκληρά ρομάντζα του πολέμου: Για τα θύματα και τους μάρτυρες από το Αφγανιστάν»[2]. Ωστόσο, σε αντίθεση με τα «αφγανικά ποιήματα» που ανέλυσε ο Ουσάκιν, αυτό το ποίημα απεικονίζει με αυτή τη λογική «τον εχθρό» και όχι «τον δικό μας». Φυσικά, η κατασκευασμένη εικόνα του Ουκρανού στρατιώτη δεν είναι παρά μια ναρκισσιστική αντανάκλαση του «δικού μας» στρατιώτη και αποτελεί καλλιτεχνική ενσάρκωση της ιμπεριαλιστικής φαντασίας: «είμαστε ένας λαός και επομένως μπορούμε να παρουσιάσουμε τον Ουκρανό στρατιώτη ως δικό μας».
Η εικόνα των «δικών μας» ακολουθεί επίσης απόλυτα το μελοδραματικό ύφος. Όπως δείχνει ο Μπρουκς, ένα από τα βασικά μοτίβα του είδους είναι το θύμα να σώζει τον θύτη. Η λειτουργία του θύματος είναι να χρησιμεύει ως παράδειγμα αρετής σε αντίθεση με την προφανή κακία. Στο μελόδραμα, το θύμα δεν απαντά στην επιθετικότητα με περισσότερη επιθετικότητα, αλλά παραμένει παθητικό, αποδεικνύοντας έτσι την αθωότητά του. Το ποίημα είναι γεμάτο από εικόνες τέτοιων θυμάτων: ο γιατρός του Ντόνετσκ που περιθάλπει τον στρατιώτη, ο «πολιτοφύλακας» του εχθρού που δεν πυροβολεί τον ήρωα («Μας έστειλαν, μαμά, για σφαγή, / Ο διοικητής δεν μας λυπήθηκε. / Ο πολιτοφύλακας μου φώναξε: “Σταμάτα! / Πέσε κάτω, κωλόπαιδο! - και μετά βρισιές”), και οι πολίτες («Τα νοσοκομεία είναι γεμάτα τραυματίες. / Εδώ όλοι καταριούνται το Κίεβο. / Εκεί ένας πατέρας, πιο λευκός κι από σεντόνι, / κουνάει το νεκρό παιδί του»).
Μια πολύ σημαντική στροφή τονίζει την πόλωση των «δικών μας» και των «άλλων»: «Μαμά, είμαι ένα τέρας, ένας δολοφόνος. / Μαμά, δεν υπάρχουν τρομοκράτες εδώ / Μόνο ανθρώπινο βογγητό και θρήνος. / Γι’ αυτούς, είμαστε πιο τρομακτικοί από τους φασίστες». Ο «τρομοκράτης» εδώ παραπέμπει στις εχθρικές «πολιτοφυλακές», ή μάλλον στο πώς αυτές παρουσιάζονται από την πλευρά του μετανοημένου στρατιώτη. Απορρίπτοντας αυτή την προοπτική, ο στρατιώτης αποκηρύσσει την αφήγηση που προηγουμένως είχε αποδεχτεί ως αλήθεια και που τον ώθησε να λάβει μέρος στον πόλεμο. Από την άλλη πλευρά, αποκαλεί πλέον τη δική του πλευρά «φασίστες». Η λέξη αυτή στο συγκεκριμένο πλαίσιο αναφέρεται αναμφίβολα στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, γεγονός που ιστορικοποιεί την ιδέα του στρατιώτη για τα γεγονότα μέσω μιας γνωστής αναλογίας. Έτσι, και οι δύο λέξεις, παρά τη διαφορά στο σε ποιον αναφέρονται, υποδηλώνουν τον εχθρό, ένα άνευ όρων και αναμφισβήτητο κακό που πρέπει να καταπολεμηθεί. Οι λέξεις «τρομοκράτες» και «φασίστες» λειτουργούν ως επιτελεστικές και όχι ως αναλυτικές κατηγορίες. Η λειτουργία τους είναι να ανακαλέσουν στη φαντασία του αναγνώστη μια συγκεκριμένη πολιτική, ηθική, συναισθηματική κρίση, η οποία είναι επίσης ιστορικοποιημένη, δηλαδή παραπέμπει σε συγκεκριμένα ιστορικά γεγονότα. Οι λέξεις αυτές αποτελούν επίσης μέρος της μελοδραματικής οικονομίας: χαρακτηρίζουν το κακό, το εκτός της ομάδας, και χρησιμοποιούνται αποκλειστικά για τον εχθρό. Η χρήση τους συμβάλλει στην επισήμανση των πλευρών μιας ηθικής σύγκρουσης και στην οπτική της κατάδειξη, όπως ακριβώς και στο μελόδραμα. Προφανώς, αυτό ισχύει όχι μόνο για το συγκεκριμένο ποίημα, αλλά και για τον πολεμικό λόγο κατ’ αρχήν, συμπεριλαμβανομένου και του επίσημου.
Ο μελοδραματικός χαρακτήρας του ποιήματος το έκανε εξαιρετικά δημοφιλές στο διαδίκτυο και προκάλεσε μια φρενίτιδα δημιουργικότητας με πολλαπλά βίντεο όπου διαβάζεται δυνατά ή ακόμα και τραγουδιέται. Ένα τέτοιο βίντεο δημιουργήθηκε από τον Ρώσο ηθοποιό Μιχαήλ Πορετσένκοφ και δημοσιεύτηκε στις 12 Μαρτίου 2022[3]. Ο ηθοποιός διαβάζει το ποίημα με φόντο ένα εικονοστάσι πίσω του με εικόνες. Στο τέλος του βίντεο, απευθύνεται στον ρωσικό στρατό λέγοντας: «Δουλέψτε, αδέρφια». Υπάρχει επίσης μια εκτέλεση της Γιούλια Σλαβιάνσκαγια, ερμηνεύτριας «πνευματικών-πατριωτικών τραγουδιών» (σύμφωνα με την περιγραφή της ίδιας)[4]. Το θρησκευτικό πλαίσιο αυτής της διασκευής ταιριάζει με τις εικόνες από το βίντεο του Πορετσένκοφ και, γενικότερα, με τη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία που δικαιολογεί τον πόλεμο στην Ουκρανία ως «ιερό πόλεμο». Η τραγουδίστρια ενισχύει τον μετανοητικό τόνο του ποιήματος προσθέτοντας «Κύριε, ελέησον! Κύριε, συγχώρεσέ με!» ως ρεφρέν. Μια άλλη διασκευή του ποιήματος[5] γίνεται με τις καλύτερες παραδόσεις του σανσόν[6], του ρωσικού είδους τραγουδιού του υποκόσμου. Είναι δύσκολο να παραβλέψει κανείς την επιλογή αυτού του μουσικού είδους∙ δεν την παρέβλεψε και ένας χρήστης του YouTube, ο οποίος έγραψε το ακόλουθο σχόλιο κάτω από το βίντεο: «τέτοια τραγούδια δεν πρέπει να τραγουδιούνται ως τραγούδια των εγκληματιών, [...] δεν μου άρεσε. Το τραγούδι δεν είναι ενός κατάδικου, αλλά ενός στρατιώτη από τον πόλεμο». Ωστόσο, καλά τεκμηριωμένες περιπτώσεις καταδίκων που στρατολογήθηκαν για να συμμετάσχουν σε εχθροπραξίες στη ρωσική πλευρά δείχνουν ότι η απόσταση μεταξύ ενός κρατουμένου και ενός στρατιώτη μπορεί να μην είναι τόσο μεγάλη όσο αντιλαμβάνεται ο σχολιαστής.
Πλήρης επιστράτευση των τυποποιημένων σχημάτων
Αυτή η αισθητική χρησιμοποιεί συνήθως τυποποιημένες φόρμες που αποτελούν μέρος της λαϊκής κουλτούρας, συμπεριλαμβανομένων εκείνων που έχουν παγιωθεί στη Ρωσία για να αναπαραστήσουν την ανάμνηση των πολέμων και διαδίδονται δραστήρια από την κρατική προπαγάνδα. Η μορφή και το θέμα του εν λόγω ποιήματος απηχούν γνωστά παραδείγματα σοβιετικής στρατιωτικής λυρικής ποίησης, όπως για παράδειγμα το «Γράμμα από την Αργεντινή» (1954) του Κονσταντίν Σιμόνοφ, γραμμένο επίσης σε ιαμβικό τετράμετρο: «Ένα γράμμα ήρθε από την Αργεντινή / Στη θλιμμένη μητέρα από το γιο της». Οι διασκευές του ποιήματος ως τραγούδι είναι επίσης ενταγμένες σε μια ορισμένη παράδοση: για παράδειγμα, το στρατιωτικό σανσόν, το οποίο αναφέρει ο Σεργκέι Ουσάκινε στο άρθρο του.
Η αισθητική του ποιήματος είναι συντηρητική, με την έννοια ότι δεν αναζητά νέους τρόπους να αντιμετωπίσει την εμπειρία του πολέμου και δεν είναι ανοιχτή στην αναζήτηση νέων νοημάτων σε αυτήν. Αντίθετα, απευθύνεται στα υπάρχοντα και ευρέως διαθέσιμα πρότυπα που αναβιώνουν τους συνειρμούς που χρειάζεται η προπαγάνδα με αποδεδειγμένη αποτελεσματικότητα. Η απήχηση τέτοιων μορφών μπορεί να γίνει κατανοητή ως φυσική αντίδραση αν συνειδητοποιήσουμε ότι η συνθήκη του πολέμου βιώνεται δυνητικά σαν κρίση. Η αναβίωση του γνώριμου, σε αντίθεση με την ανάδειξη κάτι νέου, είναι μια απάντηση στην πολιτική, οικονομική και ηθική αβεβαιότητα. Η αναπαραγωγή των κλισέ και των στερεοτύπων πηγάζει από την επιθυμία για συναισθηματική παρηγοριά. Μια τέτοια παρηγοριά προσφέρεται εύκολα από τη ρωσική προπαγανδιστική τέχνη. Ο Τεοντόρ Αντόρνο εξηγεί την «τοπογραφική λειτουργία» των κλισέ και των στερεοτύπων στο έργο του Αυταρχική προσωπικότητα (1950). Ο Αντόρνο υποστηρίζει ότι η στερεοτυπική αντίληψη ενός σύνθετου και πολύπλευρου φαινομένου διευκολύνει το έργο της κατανόησής του. Με άλλα λόγια, τα στερεότυπα και τα κλισέ απλοποιούν το φαινόμενο, το καθιστούν δισδιάστατο και το παρουσιάζουν μέσα από ένα οικείο μοτίβο. Τυλιγμένο σε μια περιορισμένη και οικεία μορφή, το φαινόμενο καθίσταται διαθέσιμο για κατευθυνόμενη και ταχύτερη κατανόηση. Ο Αντόρνο σημειώνει επίσης ότι τα στερεότυπα συμβάλλουν στην κοινωνική πλοήγηση γύρω από το φαινόμενο. Δηλαδή, αν ένα άλλο άτομο ή μια ομάδα ανθρώπων μοιράζεται το στερεότυπο, η επικοινωνία γίνεται χωρίς συγκρούσεις, ευχάριστη και συναισθηματικά βολική. Οι προπαγανδιστικές αφηγήσεις, συμπεριλαμβανομένων των καλλιτεχνικά σχεδιασμένων, βασίζονται σε αυτόν τον μηχανισμό.
Η προσπάθεια για αισθητική εξοικείωση και παρηγοριά είναι μια φυσική αντίδραση όταν κάποιος αισθάνεται αμήχανα μπροστά στα γεγονότα που εκτυλίσσονται. Θα πρέπει να τονιστεί ότι η ρωσική προπαγάνδα χειραγωγεί αποτελεσματικά αυτό το συναίσθημα εδώ και πολλά χρόνια, με όλους τους διαθέσιμους τρόπους και με όλα τα δυνατά μέσα επικοινωνίας, συμπεριλαμβανομένης της τέχνης. Αρκεί να σκεφτεί κανείς τους ετήσιους εορτασμούς προς τιμήν του Μεγάλου Πατριωτικού Πολέμου που περιλαμβάνουν την αναπαραγωγή γνωστών στρατιωτικών τραγουδιών και την προβολή σοβιετικών πολεμικών ταινιών, καθώς και τη δημιουργία νέων αλλά παρόμοιων έργων, όπως για παράδειγμα οι ταινίες «Μαύροι κυνηγοί» [ρωσικά: «Είμαστε από το μέλλον»] (2008) και «Μαύροι κυνηγοί 2» (2010) και ένα ριμέικ της ταινίας «Ήρεμες ήταν οι αυγές» (2015) του 1972. Όσο κι αν θέλουμε να πιστεύουμε ότι ο φόβος του πολέμου θα έπρεπε να δημιουργεί αντιπολεμικό συναίσθημα, στην πραγματικότητα μπορεί να δημιουργεί και το αντίθετο, όπως δείχνει το ποίημα του 2015 και αυτές οι ταινίες. Πρόκειται για ένα φιλοπόλεμο συναίσθημα που δεν έχει επίγνωση του εαυτού του ως τέτοιου. Μεταμφιέζεται ρητορικά σε φιλειρηνικό συναίσθημα, αλλά δικαιολογεί τη στρατιωτική επιθετικότητα, αποκαλώντας την «αυτοάμυνα». Η φιλοπόλεμη αισθητική παρουσιάζεται ως αντιπολεμική, αφού ο υποτιθέμενος σκοπός της είναι να δείξει τις φρικαλεότητες του πολέμου, να τις καταδικάσει και να εντοπίσει τον εχθρό.
Θα πρέπει να σημειωθεί ότι αυτή η χειραγώγηση δεν αποτελεί εφεύρεση της ρωσικής προπαγάνδας. Η Τζόνα Ιγκλ περιγράφει μια πολύ παρόμοια χρήση του είδους του μελοδράματος στο βιβλίο της Αυτοκρατορικές επιδράσεις: Το συναρπαστικό μελόδραμα και τα θέλγητρα του αμερικανικού κινηματογράφου [Jonna Eagle, Imperial Affects: Sensational Melodrama and the Attractions of American Cinema] (2017), εξηγώντας πώς χρησιμοποιήθηκε στο αμερικανικό πολιτικό πλαίσιο μετά τις επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου: «Όπως καταδεικνύεται από τις διακηρύξεις του Μπους για την Ημέρα των Πατριωτών, η πολιτική ρητορική μετά την 11η Σεπτεμβρίου στράφηκε γρήγορα και επίμονα στο θέαμα του τραύματος και του πόνου, τόσο ως θεμέλιο της εθνικής αθωότητας και καλοσύνης όσο και ως αδιάσειστο επιχείρημα για τη βία ως δίκαιη και αναγκαία ανταπόδοση γι’ αυτόν τον πόνο. Η συμπόνια και η επιθετικότητα λειτουργούν εδώ ως δίδυμες επιδράσεις: η ταύτιση με τον πόνο χρησιμεύει ταυτόχρονα ως ευθυγράμμιση και σιωπηρή έγκριση της κρατικά υποστηριζόμενης βίας». Στη φιλοπόλεμη αισθητική, η μελοδραματική συγκίνηση που ενισχύεται από την αναγνώριση της καλλιτεχνικής μορφής χρησιμοποιείται για την κινητοποίηση του συναισθηματικού πλαισίου και χρησιμεύει ως αποτελεσματικό εργαλείο για τη δικαιολόγηση της στρατιωτικής επιθετικότητας, παρέχοντάς της μια καλλιτεχνική έκφραση. Αυτός είναι ο ρόλος που διαδραματίζουν τέτοιες φόρμες στη διάδοση, την εναρμόνιση και τη συνεπή υποστήριξη του συλλογικού πολιτικού φαντασιακού.
Σημασιολογικό κενό
Παρά τον φαινομενικό πλούτο των νοημάτων, με μια πιο προσεκτική εξέταση η φιλοπόλεμη αισθητική αποκαλύπτει σημασιολογικό κενό. Η ιστορία του κειμένου που παραθέτω εδώ είναι μια εντυπωσιακή περίπτωση. Τον Μάρτιο του 2022, μια άλλη εκδοχή του εμφανίστηκε στο διαδίκτυο. Αντί του αρχικού «Με περιέθαλψε ένας γιατρός από το Ντόνετσκ», «Γράμμα ενός Ουκρανού στρατιώτη» και «Ο αιχμάλωτος του Ντονμπάς», ο τίτλος της νέας εκδοχής έγινε «Γράμμα ενός Ρώσου στρατιώτη» και ο τόπος καταγωγής του γιατρού άλλαξε και έγινε η Χερσώνα («Με περιέθαλψε ένας γιατρός από τη Χερσώνα»). Οι αλλαγές επηρέασαν μόνο έξι στίχους του ποιήματος, με την εθνικότητα του προσώπου να μεταμορφώνεται: ο μετανοημένος Ουκρανός στρατιώτης μετατράπηκε σε Ρώσο.
Το ποίημα αντιστράφηκε για να καταδικάσει τη ρωσική στρατιωτική επιθετικότητα. Σήμερα, η νέα εκδοχή κερδίζει δημοτικότητα, εξαπλώνεται στο διαδίκτυο όπως ακριβώς και το πρωτότυπο – μέσω ιστότοπων[7], αναρτήσεων σε ιστολόγια και μέσα κοινωνικής δικτύωσης[8], αναγνώσεις[9] και εκδοχές τραγουδιών, μεταξύ άλλων και στα λετονικά[10]. Υπάρχει επίσης μια μετάφραση αυτής της εκδοχής στα ουκρανικά[11]. Η αλλαγή της εθνικότητας του ποιητικού προσώπου από ουκρανική σε ρωσική είναι πολύ ενδεικτική. Αυτή η πράξη μεταμοντέρνου τύπου αντιστροφής αποκαλύπτει το σημασιολογικό κενό του αρχικού κειμένου, αποδεικνύοντας για άλλη μια φορά ότι το περιεχόμενό του είναι φασματικό. Αποδεικνύει πόσο εύκολα αυτή η αισθητική μπορεί να γεμίσει όχι απλώς με οποιοδήποτε άλλο, αλλά με το αντίθετο νόημα, αλλάζοντας εντελώς την προθετικότητά της.
Το σημείο αυτό πρέπει να εξεταστεί λεπτομερέστερα. Πρώτον, θέλω να ξεκαθαρίσω ότι δεν εξισώνω τη ρωσική με την ουκρανική πλευρά και σε καμία περίπτωση δεν ισχυρίζομαι ότι αυτή η αισθητική λειτουργεί παρόμοια στο ουκρανικό πλαίσιο. Είναι στο ρωσικό πλαίσιο που ενσωματώνεται στην παράδοση των αναμνηστικών πολεμικών πρακτικών καθώς και στις προπαγανδιστικές αφηγήσεις που την συνοδεύουν. Η αντιστροφή εκθέτει το σημασιολογικό κενό των ρωσικών προπαγανδιστικών αφηγήσεων και ουσιαστικά στρέφει τη δύναμή τους εναντίον των ίδιων, επαναδιατυπώνοντας αυτή τη σημασιολογικά κενή και εκπληκτικά ισχυρή αισθητική. Η αντιστροφή είναι μια άμεση απάντηση στην αρχική έκφραση της ρωσικής στρατιωτικής επιθετικότητας, η οποία τώρα μεταφέρεται στο πλαίσιο του αμυντικού πολέμου που διεξάγει η Ουκρανία. Έτσι, η μελοδραματική αισθητική του αρχικού κειμένου και οι πρακτικές διάδοσής του συγχωνεύονται με ένα αντίθετο πολιτικό μήνυμα. Είναι εξαιρετικά ειρωνικό το γεγονός ότι η ρωσική πλευρά που εξαπέλυσε έναν εγκληματικό πόλεμο πλήττεται από το ίδιο της το αισθητικό όπλο. Εξάλλου, η αρχική λογική του ιμπεριαλιστικού ναρκισσισμού, η οποία διέπει την εικόνα του Ουκρανού στρατιώτη, στην αντεστραμμένη εκδοχή της αρχίζει να παραπέμπει στον Ρώσο στρατιώτη που ήταν το αρχικό της πρότυπο. Πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι το ποίημα γράφτηκε στα ρωσικά, τη γλώσσα που χρησιμοποιείται ως όπλο σ’ αυτόν τον πόλεμο. Ακριβώς μέσω της αντιστροφής το κείμενο αποκτά το πληρέστερο νόημά του, που ανταποκρίνεται πολύ καλύτερα στην πραγματικότητα από το αρχικό.
Το ποιητικό ύφος του ποιήματος αυτού και η ιστορία του δείχνουν ξεκάθαρα πώς η φιλοπόλεμη αισθητική, με τη βοήθεια αναγνωρίσημων σχημάτων, χειραγωγεί τα συναισθήματα του αναγνώστη, συμβάλλοντας στην καλλιτεχνική αιτιολόγηση του πολέμου. Ωστόσο, όπως προσπάθησα να καταδείξω, η αισθητική στην περίπτωση αυτή δεν παίζει απλώς έναν κρίσιμο ρόλο στη διαμόρφωση του πολιτικού πλαισίου, αλλά γίνεται πλέον μια ειδική μορφή πολιτικοποίησης, η οποία εργαλειοποιείται με τόση επιτυχία από τη ρωσική προπαγάνδα σήμερα.
Μετάφραση: elaliberta.gr
Yulia Kim, “Full Aesthetic Mobilization”, Posle / После, 28 Ιουνίου 2023, https://posle.media/language/en/full-aesthetic-mobilization/.
Юлия Ким, «Всеобщая эстетическая мобилизация», После / Posle, 28 Ιουνίου 2023, https://posle.media/vseobshhaya-esteticheskaya-mobilizacziya/.
Σημειώσεις
[1] Татьяна Пантюшева, «Поэт из Красноярска: “Меня лечил донецкий врач” я написал еще в январе», Комсомольская правда, 18 Φεβρουαρίου 2015, https://www.krsk.kp.ru/daily/26343/3226525/.
[2] Сергей Ушакин, «Жестокие романсы войны: о жертвах и свидетелях Афгана», Художественный журнал, τεύχος 108, 2019, https://www.academia.edu/39802895/%86%E5%F1%F2%EE%EA%E8%E5_%F0%EE%EC%E0%ED%F1%FB_%E2%EE%E9%ED%FB_%EE_%E6%E5%F0%F2%E2%E0%F5_%E8_%F1%E2%E8%E4%E5%F2%E5%EB%DF%F5_%80%F4%E3%E0%ED%E0.
[3] Το βίντεο υπάρχει στο άρθρο: «Мам, я в плену, но ты не плачь, меня лечил донецкий врач: известный актёр выступил в поддержку Донбасса (ВИДЕО)», Русская весна, 12 Μαρτίου 2022, https://rusvesna.su/news/1647086734.
[4] «Юлия Славянская – “Письмо украинского солдата”», YouTube, https://www.youtube.com/watch?v=nUJr_b5ZaBc.
[5] «Меня лечил Донецкий врач», YouTube, https://www.youtube.com/watch?v=3R-unBXCiIk.
[6] [Σ.τ.Μ.:] «Το ρωσικό shanson (ρωσικά: русский шансон, από το γαλλικό “chanson”) είναι ένας νεολογισμός για ένα μουσικό είδος που καλύπτει μια σειρά από ρωσικά τραγούδια, συμπεριλαμβανομένων ρομαντικών τραγουδιών της πόλης και τραγουδιών μπλάτναγια πέσνια ή “τραγουδιών των εγκληματιών” που βασίζονται σε θέματα των περιθωριακών στρωμάτων των πόλεων και του εγκληματικού υποκόσμου. Ξεκίνησε από την εποχή της Ρωσικής Αυτοκρατορίας. Το ρωσικό chanson προέρχεται από τη Ρωσική Αυτοκρατορία. Τα τραγούδια που τραγουδούσαν οι δουλοπάροικοι και οι πολιτικοί κρατούμενοι του Τσάρου μοιάζουν πολύ στο περιεχόμενο με τα τραγούδια που τραγουδιούνταν αργότερα στη Σοβιετική Ένωση και στη σημερινή Ρωσική Ομοσπονδία. Ωστόσο, κατά τη διάρκεια της Σοβιετικής Ένωσης, το ύφος άλλαξε και τα τραγούδια έγιναν μέρος της κουλτούρας του σαμιζντάτ και της διαφωνίας. Κατά τη διάρκεια της χρουστσοφικής χαλάρωσης στη Σοβιετική Ένωση, απελευθερώθηκαν εκατομμύρια κρατούμενοι από τα γκουλάγκ. Όταν οι πρώην κρατούμενοι επέστρεψαν στα σπίτια τους τη δεκαετία του 1950, τα τραγούδια που είχαν τραγουδήσει στα στρατόπεδα έγιναν δημοφιλή στους σοβιετικούς φοιτητές και στη μη κομφορμιστική διανόηση. Μετά την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης και την ίδρυση της Ρωσικής Ομοσπονδίας, το μουσικό ύφος των τραγουδιών άρχισε να αλλάζει, αν και το περιεχόμενο δεν άλλαξε. […] Πολλοί Ρώσοι αξιωματούχοι εξακολουθούν να καταδικάζουν δημοσίως το είδος. Ο γενικός εισαγγελέας της Ρωσίας, Βλαντιμίρ Ουστίνοφ, αναφέρθηκε στα τραγούδια ως “προπαγάνδα της εγκληματικής υποκουλτούρας”» Βλ. “Russian chanson”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Russian_chanson.
[7] Марина Лисничук, «“Мать, я – чудовище, палач. И нет здесь, мама, террористов!” Стих русского солдата разлетелся в сети», Obozrevatel, 3 Μαρτίου 2022, https://soc.obozrevatel.com/mat-ya-chudovische-palach-i-net-zdes-mama-terroristov-stih-russkogo-soldata-razletelsya-v-seti.htm.
[8] «Вірш російського солдата», Facebook, https://www.facebook.com/SimeinaGazeta/videos/494682905400432/.
[9] «Меня лечил Херсонский Врач,раскаяние оккупанта!!!!», YouTube, 8 Μαρτίου 2022, https://www.google.com/search?q=%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D1%8F+%D0%BB%D0%B5%D1%87%D0%B8%D0%BB+%D1%85%D0%B5%D1%80%D1%81%D0%BE%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9+%D0%B2%D1%80%D0%B0%D1%87&client=safari&rls=en&sxsrf=APwXEdfKBrb-iRmF4aReeNZJ-pb2cwAL9A:1685611024925&source=lnms&tbm=vid&sa=X&ved=2ahUKEwjjz_qy3qH_AhVS6qQKHQk8CWMQ_AUoAXoECAEQAw&biw=1280&bih=631&dpr=2#fpstate=ive&vld=cid:1c9868b5,vid:3gjUgUdAZF0.
[10] “Matīss Pavītols – Mamm gūstā es”, YouTube, https://www.youtube.com/watch?v=C-619jCiHnQ.
[11] «Мамо, ти не плач...», Стихи.ру, https://stihi.ru/2022/05/12/5985.