Vrede in Oekraïne en ecosocialistische perspectieven in Europa

In dit artikel licht ik de zorgen toe van de verklaring Een vrede voor de volkeren, geen imperiale vrede. Eerst stel ik vragen over de bredere sociale ontwikkeling aan de hand van twee scenario’s over het verloop van de oorlog. Daarna reageer ik op enkele onrealistische ideeën over een staakt-het-vuren en een bevriezing van de oorlog aan de bestaande frontlinies. Tot slot presenteer ik in verschillende stappen centrale strategische overwegingen. Hiermee hoop ik een internationaal debat te stimuleren over hoe solidariteit met het Oekraïense verzet gecombineerd kan worden met een alomvattend vredesperspectief in Europa en uiteindelijk een oriëntatie op een ecosocialistische transformatie van het hele continent.

Mogelijke scenario’s

Om de reikwijdte van de Russische oorlog tegen de Oekraïense bevolking te begrijpen, is het nuttig om die oorlog te beschouwen in termen van zijn mogelijke einde en zo conclusies te trekken voor het heden.

Wat zijn de gevolgen voor Oekraïne en Europa als Rusland, althans gedeeltelijk, kan zegevieren? Op 14 juni herhaalde Poetin zijn minimumeisen voor een staakt-het-vuren: naast het bezette schiereiland de Krim en de grotendeels bezette oblasten Donetsk en Luhansk, eist Rusland ook dat de oblasten Zaporizhia en Kherson, die grotendeels onder Oekraïense controle staan, bij Rusland worden ingelijfd. Poetin betwist de legitimiteit van de Oekraïense regering. Daarom eist hij de omverwerping ervan, evenals de demilitarisering van Oekraïne en een afwijzing van het NAVO-lidmaatschap.(1) Het aanhoudende offensief in het noorden is erop gericht om grote delen van de bevolking in Charkiv op de vlucht te jagen. Poetin verklaart openlijk dat de politieke orde van Europa omvergeworpen moet worden.

In het geval van een staakt-het-vuren op deze basis zouden opnieuw enkele miljoenen mensen op de vlucht slaan. De bezette gebieden zouden met geweld worden gerussificeerd. Politieke zuiverings- en gevangenkampen zouden het land bedekken. Elke democratische, vakbonds-, feministische, milieu- of zelfs socialistische oppositie zou onmogelijk worden gemaakt en fysiek worden vernietigd. Die inschatting is geen doemdenken, want die omstandigheden zijn al realiteit in de door Rusland bezette gebieden. Er zou een massale crisis in de rest van Oekraïne kunnen ontstaan, een versterking van extreem-nationalistische krachten en intensievere autoritaire tendensen.

Dat scenario zou de opkomst van fascistische krachten in Rusland en elders versterken. Het Poetin-regime zou zich de komende jaren opwerpen als de leider van fascistische en nationaal-conservatieve bewegingen in Europa. Er zou geen speelruimte meer zijn voor sociaal-ecologische hervormingen. Een eventueel presidentschap van Trump zou dat scenario versnellen en vooral internationaal uitbreiden. Als het Oekraïense verzet tegen toekomstige Russische offensieven zou instorten door een gebrek aan steun, zou dat scenario aanzienlijk worden verergerd.

Als Oekraïne zijn soevereiniteit kan verdedigen, is er een kans op democratische ontwikkeling en de wederopbouw van socialistische en ecologische krachten binnen het kader van sociale bewegingen in Oekraïne. Gezien de immense verwoesting en het voortdurende isolement van emancipatoire stromingen in de Oekraïense samenleving is dat perspectief allerminst zeker, maar het blijft mogelijk. Dat zou ook de mogelijkheid openen voor sociale bewegingen, vakbonden, feministische, socialistische en anarchistische organisaties in Oekraïne om hun samenwerking met partners in andere Europese landen en elders in de wereld te verdiepen en te verbreden om op die basis gemeenschappelijke ideeën te ontwikkelen voor een solidaire ontwikkeling in Europa. Als Oekraïne echter vernietigd en grotendeels bezet wordt door Rusland, zullen die sociale verbanden uiteenvallen. Een democratisch sociaal leven zal voor vele jaren onmogelijk zijn.

Onrealistische ideeën

In het publieke debat, waaraan ook exponenten uit het linkse spectrum deelnemen, worden herhaaldelijk onrealistische ideeën geuit over het beëindigen van de oorlog. Ik zal kort drie standpunten bespreken, die allemaal niet alleen onrealistisch zijn, maar ook min of meer neerkomen op een overwinning voor de dictatuur van Poetin.

Bevriezing van de oorlog

Een vaak geuit idee is dat de oorlog bevroren kan worden langs de bestaande frontlinie. Maar hoe kan een oorlog worden bevroren als de aanvallende mogendheid blijft aanvallen en openlijk verklaart dat ze de oorlog niet zal beëindigen voordat de regering van het aangevallen land omver is geworpen, de samenleving politiek is gezuiverd en nog meer gebieden en grote steden in handen van de aanvallende mogendheid vallen, ook die welke ze niet militair controleert?

Sinds het begin van de grootschalige aanval op Oekraïne op 22 februari 2022 hebben Poetin en talrijke leden van zijn leiderskring voortdurend verklaard dat ze geen soeverein Oekraïne accepteren, dat ze de regering daar omver zullen werpen en dat ze Oekraïne, samen met Wit-Rusland, beschouwen als een deel van het Groot-Russische Rijk. Bovendien is er geen politieke kracht in Rusland die het perspectief van een ‘bevriezing’ inneemt. De dictatuur van Poetin heeft de anti-oorlogsbeweging fysiek en politiek vernietigd. Feministische, socialistische, anarchistische en democratische krachten kunnen alleen nog maar clandestien werken. Veel kritische geesten hebben het land allang verlaten. In die situatie eisen dat het aangevallen land de oorlog bevriest, maar niet nadenken over hoe de druk op het aanvallende land kan worden verhoogd, is niet alleen wereldvreemd. Zo’n standpunt is in lijn met de imperialistische belangen van de agressor.

Gebieden en mensen afstaan aan de dictatuur van Poetin

Volgens dezelfde logica, maar dan verdergaand, is het idee dat Oekraïne grote delen van zijn grondgebied moet afstaan. Dat zou neerkomen op het onder de dictatuur van Poetin brengen van enkele miljoenen mensen. Waarmee zou Poetin tevreden zijn? Hij eist ook de steden Cherson en Zaporizja op, en vaak ook Charkiv en zelfs Odessa. Duidelijk is dat dat zou leiden tot een immense sinds de Tweede Wereldoorlog niet meer geziene vluchtelingengolf, niet in de laatste plaats naar Duitsland.

Degenen die vinden dat Oekraïne gebieden aan Rusland moet afstaan, hebben de plicht om uit te leggen wat dat concreet zou betekenen. Concreet zou het betekenen dat miljoenen mensen worden uitgeleverd aan een terroristisch regime. Omdat de getroffen mensen dat niet zouden accepteren, zou er een enorme vluchtelingenstroom op gang komen. Denken degenen die nu eisen dat Oekraïne gebieden afstaat aan Rusland ook na over wat dat zou betekenen voor die mensen en vooral welke politieke dynamiek dat in heel Europa teweeg zou brengen? Dat scenario zou de verdere opkomst van fascistische krachten in Europa enorm bevorderen, met actieve steun van Poetin en Trump, mocht hij weer president van de VS worden. Wie van Duits links of van de zogenaamde vredesbeweging is eerlijk genoeg om op die situatie te reageren?

Ik wil van deze gelegenheid gebruik maken om je te herinneren aan de omstandigheden in de bezette gebieden, waar sinds 2014 al miljoenen mensen hun huizen hebben verlaten. De realiteit is geen recht op onafhankelijke politieke organisatie, algemene onderdrukking, politieke zuiverings- en detentiekampen, onteigeningen en uitzettingen.(2) De Russische staat realiseert een zeer gewelddadig koloniaal vestigingsproject in de bezette gebieden van Oekraïne.(3) De Oekraïense bevolking wordt verdreven en Russen worden aangemoedigd om de gebieden te koloniseren. Vastgoedbedrijven plunderen Oekraïens bezit.

Een instrument van de massaterreur van de Russische staat in de bezette gebieden is de massale ontvoering van kinderen. De Oekraïense regering schat dat 20.000 kinderen vanuit de bezette gebieden naar Rusland zijn getransporteerd. Rapporten in de Financial Times (4) en New York Times (5) documenteren die strategie. Volgens de Conventie van de Verenigde Naties over Genocide (Algemene Vergadering van 9 december 1948) is die praktijk genocide.(6)

Oekraïne neokoloniaal verdelen

Het openlijk neokoloniale advies om Oekraïne op te delen gaat nog verder. Het westelijke deel zou moeten worden opgenomen in de NAVO, terwijl het oostelijke deel zou moeten vallen onder Rusland. Die oplossing kan echter niet worden overgelaten aan de beslissingsbevoegdheid van de Oekraïense regering, maar de derde machten, die geld en wapens leveren, zouden ervoor moeten zorgen. Voorstanders van dat standpunt schilderen de Oekraïense regering af als oorlogszuchtig die het ‘Westen’ wil meeslepen in de oorlog. Tegelijkertijd accepteren aanhangers van dat standpunt dat het Poetin-regime, dat dicht bij het fascisme staat en internationaal fascistische krachten steunt, wordt beloond met territoriale winst.

Iedereen uit Duitsland die voorstelt dat de Westerse mogendheden en Rusland Oekraïne onder elkaar moeten verdelen, sluit zich aan bij een reactionaire en koloniale traditie die in verschillende versies voortleeft, vooral in Duitsland en Rusland. Voor beide mogendheden waren de tussenliggende gebieden slechts bufferzones, overgangsgebieden en inzetgebieden. Het Duitse Rijk en de Sovjet-Unie onder Stalin brachten dat in praktijk in het Molotov-Ribbentroppact, ook bekend als het Hitler-Stalin Pact, op 24 augustus 1939.

De niet zo vreedzame politiek van ontspanning van de SPD accepteerde ook de geopolitieke invloedszones en aanspraken. In 1981 leidde dat er bijvoorbeeld toe dat Egon Bahr de Sovjet-Unie preventief het recht gaf om in te grijpen in Polen om haar eigen belangen te beschermen. Daarmee legitimeerde hij op voorhand de militaire staatsgreep van generaal Jaruzelski tegen de Poolse zelfbestuurbeweging en de vakbond Solidarnosc. Egon Bahr beschuldigde de verboden vakbond Solidarnosc ervan de vrede in Europa in gevaar te brengen en stelde dat de democratische zorgen van het volk in Polen ondergeschikt moesten worden gemaakt aan de vrede van de blokken en de belangen van de Sovjetbureaucratie.(7) Het leiderschap van de SPD koos dus openlijk de kant van de stalinistische dictatuur en haar grootmachtbelangen.

Dat reactionaire standpunt wordt vandaag de dag voortgezet in de uitspraken van enkele belangrijke SPD-politici. Exponenten van DIE LINKE volgen ook die traditie. Precies die houding – vrij wijdverbreid in Duitsland – maakt het voor Duits links onmogelijk een vruchtbare dialoog aan te gaan met socialisten, feministen en anarchisten in Oekraïne, Wit-Rusland en elders in Oost-Europa.

Koloniale overheersing en zelfbeschikking

De bovengenoemde standpunten gaan ervan uit dat deze oorlog vooral gaat over gebieden die afhankelijk van het verloop van de oorlog opnieuw kunnen worden toegewezen. Het centrale motief van het Poetin-regime is de vernietiging van Oekraïne als onafhankelijke staat en het ter discussie stellen van het bestaan van een Oekraïense natie. Dat motief bestaat onafhankelijk van de NAVO. Toetreding tot de NAVO of de EU was nooit aanstaande. Sinds de toetreding van Finland staat de NAVO feitelijk aan de Russische grens. Desondanks heeft Poetin massaal troepen teruggetrokken uit het grensgebied om ze naar Oekraïne te sturen.

Poetin maakt zich geen zorgen over de NAVO, hij is eerder bang voor onafhankelijke en democratische opstanden in de periferie van Rusland die overslaan naar het centrum, zoals de Maidanopstand in de winter van 2014-15 in Oekraïne en de gewelddadig onderdrukte opstand van Kazachse arbeiders in de winter van 2021-22. Het Poetin-regime volgt de traditie van het tsaristische Rusland, steekt het in een modern totalitair jasje en heeft met succes elke beweging vanuit de bevolking de kop ingedrukt. Hierdoor hebben verschillende Russische sociale wetenschappers het regeersysteem als vergelijkbaar met fascisme beschreven.(8)

Duidelijk is dat een overwinning van het Poetin-regime op Oekraïne een enorme impuls zou geven aan fascistische krachten in heel Europa en daarbuiten. Het Poetin-regime is een duidelijk versteende dictatuur. Al voor het grote offensief tegen Oekraïne besloot die dictatuur in haar energiestrategie expliciet om de olie- en gasproductie voor meerdere decennia uit te breiden. De inkomsten uit de olie- en gaswinning zijn cruciaal voor de financiering van de oorlog.

In tegenstelling tot bovenstaande standpunten stelt de verklaring ‘Oekraïne: een vrede voor het volk, geen imperiale vrede’ een heel ander perspectief voor. Het combineert de verdediging van de democratische zelfbeschikking van het Oekraïense volk met een oriëntatie op een radicale sociale en ecologische transformatie van het hele Europese continent in wereldwijde solidariteit. Het doel is om een gezamenlijk proces op gang te brengen tussen de ondertekenende organisaties, initiatieven en mediacollectieven over hoe we kunnen bijdragen aan het versterken van de solidariteit met het Oekraïense verzet tegen de Russische bezetting en tegelijkertijd een perspectief kunnen ontwikkelen voor een radicale sociaal-ecologische transformatie, uiteindelijk een ecosocialistisch perspectief, voor het hele continent. Dat continentale perspectief is onmisbaar om het offensief van nationaal-liberale, nationaal-conservatieve en fascistische krachten tegen te gaan.

Nationale zelfbeschikking en daarna

De komende winter zal moeilijk worden voor de Oekraïense bevolking. De lucht- en raketverdediging zit vol gaten omdat de NAVO-landen niet de nodige verdedigingswapens leveren. Een studie concludeert dat 80 procent van de elektriciteits- en watervoorziening in Oekraïne al is uitgevallen. Het Poetin-regime wil de bevolking uitputten. Als het erin slaagt om in de komende winter de Oekraïense elektriciteits- en stadsverwarmingsnetwerken te bombarderen, waardoor steden met miljoenen inwoners zoals Charkiv en Dnipro gedeeltelijk onbewoonbaar worden en er dus grootschalige vluchtelingenstromen op gang komen, kan het de defensiecapaciteit van Oekraïne aanzienlijk verzwakken.(9)

De dictatuur van Poetin streeft in deze oorlog geen territoriale doelen na, maar trekt de onafhankelijkheid van Oekraïne in twijfel en ontkent zelfs het bestaan van een Oekraïense natie. In de verklaring ‘Oekraïne: een vrede voor het volk, geen imperiale vrede’ benoemen we dat feit:

De exponenten van het Poetin-regime verklaren regelmatig dat ze een onafhankelijk Oekraïne niet erkennen en het bestaan van het Oekraïense volk ontkennen. Het Poetin-regime streeft een Groot-Russisch project na, onderwerpt de mensen in de bezette gebieden met terreur en heeft als doel de Oekraïense cultuur uit te roeien. Het heersende regime in Rusland begaat regelmatig oorlogsmisdaden tegen de Oekraïense bevolking.

Het is daarom urgent dat de Oekraïense bevolking gesteund wordt in haar recht op bescherming tegen de dagelijkse bom- en rakettenterreur door de troepen van Poetin. Dat betekent dat de mogendheden, dat wil zeggen de staten van Europa en Noord-Amerika, die over de juiste effectieve wapens beschikken, die wapens aan Oekraïne moeten leveren. Wie zegt dat Oekraïne het recht op zelfverdediging heeft, maar het land niet van de benodigde wapens wil voorzien, handelt inconsequent. In die zin is de verklaring ook een voortzetting van de gezamenlijke verklaring die ik in augustus 2022 met Russische, Oekraïense, Duitse, Oostenrijkse en Zwitserse kameraden heb gepubliceerd.(10)

In het derde punt herbevestigen we een fundamenteel standpunt:

We verzetten ons tegen de pogingen van ‘westerse’ regeringen, NAVO- en EU-exponenten om Oekraïne onder druk te zetten om massale concessies te doen aan de Russische bezettingsmacht. We verzetten ons tegen het idee dat Oekraïne enkele miljoenen mensen moet afstaan aan het regime van Poetin. Het is uitsluitend aan het Oekraïense volk om te beslissen hoe het deze wrede situatie van voortdurende en mogelijk toenemende bezetting het hoofd wil bieden. We steunen het gewapende en ongewapende verzet van het Oekraïense volk tegen de Russische bezettingsmacht.

Het is duidelijk dat vrede voor de Oekraïense bevolking alleen mogelijk is als het recht op nationale zelfbeschikking wordt afgedwongen. Dat betekent dat de Russische troepen het grondgebied van Oekraïne moeten verlaten. Alleen dan kunnen er wegen opengaan die de Oekraïners in de verschillende delen van het land, inclusief de ontheemden, in staat stellen om een democratisch proces te beginnen dat nationale zelfbeschikking mogelijk maakt, inclusief verschillende opties voor regionale autonomie.

In het inleidende deel van de verklaring plaatsen we de Russische oorlog tegen Oekraïne in een bredere context:

Bezetting is een misdaad! We laten ons leiden door de principes van zelfbevrijding, emancipatie en zelfbeschikking van de arbeidersklasse en alle onderdrukte volkeren, los van geopolitieke overwegingen. In die zin zijn we ook solidair met het Palestijnse volk, dat al tientallen jaren vecht voor zijn zelfbeschikking. We steunen ook de Koerdische en Armeense bevolkingsgroepen en alle andere bevolkingsgroepen die bedreigd worden door bezetting en nationale en culturele onderdrukking.

Vanuit een emancipatoir perspectief is het essentieel om een duidelijk standpunt in te nemen ten gunste van bedreigde, uitgebuite en onderdrukte mensen, ongeacht geopolitieke constellaties en de projecten van imperialistische machten.

De Russische staat heeft het koloniale karakter, erfenis van de tsaristische overheersing, niet van zich afgeschud. De Israëlische staat ontzegt de Palestijnse bevolking al tientallen jaren gelijke rechten en zelfbeschikking. Marokko heeft zich de Westelijke Sahara tegen de wil van de Sahrawi-bevolking toegeëigend. De Koerdische bevolking wordt dat recht op zelfbeschikking ontzegd door Turkije, Syrië, Irak en Iran. De Chinese staat onderdrukt de Oeigoerse bevolking en dreigt de onafhankelijkheid die de Taiwanese bevolking al tientallen jaren geniet, af te pakken. De staat en de institutionele vorm waarin nationale zelfbeschikking kan worden gerealiseerd moet worden overgelaten aan het democratische onderhandelingsproces van de betrokken bevolkingen.

De regeringen van Europa en de VS en de grote bedrijven bedreigen echter ook de Oekraïense zelfbeschikking. In het tiende punt verzet de verklaring zich tegen hun neoliberale en neokoloniale projecten:

We verzetten ons tegen alle projecten van Europese en Noord-Amerikaanse regeringen en internationale organisaties die het Oekraïense volk een neoliberale economische agenda willen opleggen. Dat zou de armoede en het lijden verlengen en verdiepen. We veroordelen alle pogingen om het bezit en de bezittingen van het Oekraïense volk te verkopen aan buitenlandse bedrijven. De wederopbouw en reorganisatie van de landbouw, industrie, energiesystemen en de hele sociale infrastructuur moeten in dienst staan van de socio-ecologische transformatie van Oekraïne, niet van de levering van goedkope arbeidskrachten, graan en waterstof aan West-Europese landen.

In het geval van Oekraïne wordt het echter steeds duidelijker dat een dergelijk proces van zelfbeschikking alleen kan worden gerealiseerd binnen het kader van een democratische, solidaire en ecologische transformatie van het continent, gezien de menselijke tol, de sociale wonden en vernietiging en de economische afhankelijkheid van het land. Het nationale kader moet daarom worden gecombineerd met een internationaal perspectief en uiteindelijk worden overwonnen.

Veiligheid door bewapening?

De heersende machten in Europa en Noord-Amerika gebruiken de Russische oorlog tegen de Oekraïense bevolking als voorwendsel om uitgebreide al voorbereide bewapeningsprogramma’s politiek af te dwingen. Tegelijkertijd weigeren de westerse regeringen Oekraïne uit te rusten met moderne en effectieve wapens voor zijn verdediging. Ze dwingen Oekraïne zichzelf te verdedigen met de handrem erop, bijna zonder eigen luchtmacht. Nog maar een paar weken geleden kreeg het Oekraïense leger toestemming om moderne wapens uit het ‘Westen’ te gebruiken om op Russisch grondgebied te schieten in een paar duidelijk afgebakende zones om de eigen bevolking te beschermen. Dat betekent dat Russische artillerie en bommenwerpers nog steeds op veel plaatsen Oekraïense steden kunnen bombarderen zonder bang te hoeven zijn dat ze door de verdedigers worden beschoten. Op die manier verzwakken de Westerse mogendheden Oekraïne en verlengen ze de oorlog. Ze willen niet dat Oekraïne wint.

De manier waarop regeringen zich herhaaldelijk hebben verzet tegen sterkere economische sancties verdient speciale aandacht. Vooral het Duitse kapitaal heeft nog steeds uitgebreide activa in Rusland. Bedrijven in tal van Europese landen – gedoogd of zelfs gesteund door hun regeringen – omzeilen systematisch de economische sancties tegen Rusland en blijven lucratieve zaken doen met Russische partners ten koste van de Russische arbeidersklasse, de Oekraïense bevolking en ten gunste van de oorlogskas van Poetin. Zo blijven ze Rusland goederen leveren die het land gebruikt om wapens te produceren.(11)

De Amerikaanse en Europese regeringen zouden Oekraïne kunnen voorzien van de middelen voor zijn verdediging en de levering van wapens door Rusland massaal kunnen belemmeren als ze dat zouden willen. Ze hebben genoeg moderne en effectieve defensiewapens, zoals de Patriot-systemen en vliegtuigen, maar ze leveren ze niet, of slechts zeer gebrekkig. Tussen 24 februari 2022 en 24 mei 2024 had de VS slechts één Patriot-systeem geleverd, naast verschillende Avenger luchtverdedigingssystemen met een kort bereik.(12) In juni kondigden de VS de levering van een tweede systeem aan (dat nog geleverd moet worden).(13) Duitsland en Nederland hadden tot nu toe samen één Patriot-systeem geleverd. Duitsland heeft er sindsdien nog twee geleverd.(14)

Oekraïne heeft dus vermoedelijk vier Patriot-systemen, lang niet genoeg om zijn steden te beschermen. NAVO-landen hebben bijna 3.300 gevechtsvliegtuigen, vier keer zoveel als Rusland. De enkele tientallen F/A-16’s waarover wordt gesproken, maar die veelal nog niet zijn geleverd, zijn ongeveer 40 jaar oud en zullen hoe dan ook worden vervangen. De NAVO-landen zouden het benodigde aantal van 100 tot 200 vliegtuigen kunnen leveren zonder de veiligheid in gevaar te brengen.(15) Consequent optreden ten gunste van de Oekraïense defensie zou mogelijk zijn zonder een gigantische herbewapeningsgolf te ontketenen.

Daarom schrijven we in de verklaring ‘Oekraïne: een vrede voor het volk, geen imperiale vrede’ dat effectieve militaire steun voor Oekraïne geen nieuwe golf van herbewapening vereist. We moeten veeleer de lucratieve en winstgevende wapenexport naar landen als Saoedi-Arabië, Egypte, Turkije en Israël stoppen. Die regimes gebruiken die wapens om hun buren en hun eigen bevolking te terroriseren. Oekraïne daarentegen verdedigt zichzelf in alle nood, maar krijgt niet de nodige hulp, of slechts in beperkte mate en onder ongunstige voorwaarden. We verwerpen daarom de bewapeningsprogramma’s van de NAVO en de wapenexport naar derde landen.

In plaats daarvan moeten de landen van Europa en Noord-Amerika uit hun bestaande enorme arsenalen de wapens leveren die Oekraïne zullen helpen om zichzelf effectief te verdedigen. In die zin eisen we dat de wapenindustrie niet de winstbelangen van het kapitaal dient – integendeel, we willen werken aan de sociale toe-eigening en democratische controle van de wapenindustrie. Op korte termijn moet die industrie de belangen van Oekraïne dienen. Een gerichte verhoging van de productie van specifieke wapens is mogelijk zonder een algemene herbewapeningsgolf te ontketenen met de bijbehorende ideologische campagne. Daarnaast moeten de EU- en NAVO-staten eindelijk stoppen met het leveren van wapenonderdelen aan Rusland en met het bijdragen aan de Russische oorlogsfinanciering door de aankoop van fossiele brandstoffen en verrijkt uranium.(16)

Tegelijkertijd benadrukken we, om sociale en dringende ecologische redenen, de noodzaak van een democratische omzetting van de wapenindustrie in sociaal nuttige productie op wereldschaal. We mogen die fundamentele oriëntatie nooit uit het oog verliezen. Het valt niet te ontkennen dat we voor een dilemma staan. We bevinden ons niet langer in een situatie waarin er alleen maar goede en schone oplossingen zijn. Dergelijke situaties zullen waarschijnlijk toenemen: de opwarming van de aarde versnelt, de imperialistische rivaliteit neemt toe, lokale opstanden krijgen steun van dubieuze krachten.

Maar juist daarom is het echt cruciaal dat emancipatoire krachten en bewegingen internationaal, continentaal en uiteindelijk wereldwijd samenwerken, zowel programmatisch en strategisch, als in praktisch activisme in concrete campagnes. Internationale solidariteit en samenwerking van onderop, voorbij en tegen alle geopolitieke overwegingen en allianties in, is de enige verzekering tegen aanpassing aan en onderwerping aan strategieën van overheersing.

De oorlogsvoering van het Poetin-regime confronteert emancipatoire krachten met fundamentele vragen die ze tot nu toe uit de weg zijn gegaan. Hoe kun je een dictatuur confronteren die een openlijk verklaarde koers van expansie en algemene terreur tegen de eigen bevolking volgt en oorlog voert zonder rekening te houden met menselijke slachtoffers onder de eigen troepen? Dat is een bijzondere uitdaging. De Franse troepen in Algerije probeerden hun eigen verliezen tot een minimum te beperken. Voor de VS waren hun eigen verliezen in Vietnam, die uiteindelijk opliepen tot 56.000 dode soldaten, een enorm probleem.

Ook voor de Sovjettroepen werden hun eigen verliezen in Afghanistan uiteindelijk zo hoog dat ze zich moesten terugtrekken, hoewel die veel lager waren dan voor Rusland in Oekraïne op dit moment. In de jaren na de invasie van Irak in 2003 moest het Amerikaanse leger uiteindelijk het land verlaten, wat Iran in de kaart speelde. Het Israëlische leger let als geen ander op het minimaliseren van de eigen verliezen, maar slacht de Palestijnse bevolking des te ongeremder af.

Russische oorlogvoering ziet er heel anders uit. Poetin perst zijn troepen letterlijk door de gehaktmolen, ongeacht het aantal slachtoffers. Soldaten, van wie velen uit perifere gebieden komen, lid zijn van onderdrukte nationaliteiten of zelfs met valse beloften in het buitenland worden gerekruteerd (17), worden ingezet om het schaarse materiaal te sparen, niet andersom. Zolang het regime niet tot de conclusie komt dat een staakt-het-vuren met gedeeltelijke terugtrekking bevorderlijker is voor het behoud van de macht dan voortzetting van de oorlog vanwege de militaire machtsverhoudingen of een opstand in eigen land, zal het de oorlog voortzetten. Maar omdat het Poetin-regime andersom niet zou overleven met een uitkomst van de oorlog die als een patstelling of zelfs een nederlaag wordt beschouwd, zal het de oorlog voortzetten. Het heeft zijn hele economie en samenleving ingesteld op een lange oorlog. Daarom is Oekraïne helaas gedwongen om een defensieve oorlog te voeren totdat Poetin instemt met een onderhandelingsproces.

Tientallen jaren van stalinistisch-bureaucratische dictatuur, een chaotische kapitalistische landroof en ontwikkeling in de jaren negentig en twee decennia van Poetins regime, dat sindsdien is veranderd in een fascisme-achtige dictatuur, hebben de samenleving duidelijk leeggezogen en geatomiseerd en elk collectief zelfbewustzijn verstikt. Daarom heeft de anti-oorlogsbeweging in Rusland tot nu toe geen kans gehad. De dictatuur heeft democratisch verzet vernietigd. De samenleving ziet zichzelf machteloos overgeleverd aan de willekeur van de macht. Wat betekent dat voor het verzet tegen dergelijke binnenvallende en bezettende machten? Wat betekent dat voor onze fundamentele antimilitaristische oriëntatie? We staan dus voor dezelfde vragen als het antifascistische verzet voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Meervoudige crisis en crisis van oriëntatie

Zowel de vertegenwoordigers van de belangen van het kapitaal en zijn verschillende facties, als de intellectuele en culturele elite en het linkse spectrum in de brede zin van het woord, ervaren een diepe en veelomvattende oriëntatiecrisis. Dat blijkt ook uit de recente verkiezingen voor het Europees Parlement en de autoritaire koers van de Franse president Macron. Het is duidelijk dat de liberalen in al hun schakeringen, inclusief hun sociaaldemocratische en groene varianten, geen enkel geloofwaardig antwoord hebben op welke uitdaging dan ook. Het lijkt erop dat er geen allesomvattende sociale projecten meer zijn die op zijn minst pretenderen een antwoord te bieden op de grote sociale uitdagingen.

Verschillende ontwikkelingen versterken elkaar tot een gevaarlijke mix. Ik zal ze hier samenvatten in twaalf processen:

1. De dictatuur van Poetin zal haar oorlog tegen de Oekraïense bevolking, haar onderdrukking van de eigen arbeidersklasse en tegen de door de Russische staat onderdrukte nationaliteiten voortzetten totdat ze omver wordt geworpen.
2. Westerse regeringen handelen inconsequent en tegenstrijdig tegenover het Russische offensief. Ze zijn er niet in de eerste plaats op uit om de Oekraïense bevolking te verdedigen, maar laten zich leiden door hun eigen economische en geopolitieke belangen, wat niemand zou moeten verbazen.
3. De intensivering van de imperialistische rivaliteit tussen de VS, die de sterkste imperialistische macht blijft maar aan invloed verliest, en het opkomende Chinese imperialisme drukt zijn stempel op veel conflicten over de hele wereld, waardoor veel waarnemers van rechts tot links de interne sociale tegenstellingen en klassenstrijd uitsluitend interpreteren in termen van ‘grote geopolitiek’. De ‘linkse’ varianten van die pogingen om de situatie te verklaren komen zo steeds dichter in de buurt van opvattingen die overeenkomen met die van de heersende klasse.
4. Sinds de grote financiële- en economische crisis van 2007 is de kapitalistische economie de aanhoudende winst- en accumulatiecrisis niet te boven gekomen. Talloze sectoren van de economie vertonen onbevredigende winstcijfers en vraagomstandigheden. Er zijn geen tekenen van een nieuwe, omvangrijke investeringsgolf en een aanhoudende groeifase. In die situatie voeren de fossiele brandstofsectoren van de economie hun tegenoffensief met hun aantrekkelijke winstverwachtingen. Het financiële kapitaal dat geconcentreerd is in de grote fondsen voedt die trend. Groen kapitalisme is onmogelijk.(18)
5. Kapitalistische samenlevingen worden niet alleen gekenmerkt door een productiecrisis (overaccumulatie, periodieke overproductie met gelijktijdige tekorten aan belangrijke goederen en diensten, slijtageproductie, ecologische vernietiging), maar ook door een reproductiecrisis. Voortplantingsactiviteiten blijven georganiseerd langs patriarchale lijnen, waardoor veel mensen geen toegang hebben tot diensten die deel zouden moeten uitmaken van een allesomvattende sociale infrastructuur.
6. De liberale erkenning van diversiteit heeft het racisme dat is ingebakken in de kapitalistische productiewijze niet overwonnen. In het kielzog van de verhevigde crises en oorlog zien we een opflakkering van racistische vertogen en praktijken.
7. In deze door dilemma’s gekenmerkte situatie zien grote delen van de economische en politieke elites geen ander perspectief dan op zicht te varen en al het mogelijke te doen om hun macht te behouden.
8. De arbeidersbeweging in Europa en Noord-Amerika is nog niet in staat geweest om de zwakte te overwinnen die ze heeft opgelopen sinds de nederlagen aan het eind van de jaren zeventig en in de jaren tachtig.
9. Andere sociale bewegingen en recentelijk de klimaatbeweging hebben die zwakte niet kunnen compenseren. Integendeel, ze moeten hun gebrek aan assertiviteit en strategische zwakte accepteren. Hele generaties die dachten dat ze in beweging waren, hebben herhaaldelijk hun machteloosheid ervaren.
10. Grote delen van klassiek links hebben zich aangepast aan de bestaande orde en zich daaraan ondergeschikt gemaakt (zie volgende paragraaf). Ze falen als motor van emancipatoire verandering. De antikapitalistische krachten zijn er in al hun verscheidenheid niet in geslaagd om maatschappelijke geloofwaardigheid te verwerven of om een consistente strategische hypothese van antikapitalistische transformatie te ontwikkelen.
11. Delen van de heersende klasse – waaronder voorheen sociaal- en groen-liberale stromingen – zoeken hun antwoord op deze over het algemeen chaotische en fragmenterende ontwikkeling nu in steeds autoritairdere regeringsvormen. Delen van de meer precaire en relatief bevoorrechte lagen van de loontrekkende klassen, kleinburgerlijke krachten, maar ook delen van de traditionele arbeidersklasse hopen hun positie te behouden door op nationale conservatieven en fascisten te stemmen.
12. In deze langdurige situatie winnen nationaal-populistische, nationaal-conservatieve en fascistische krachten aan invloed. Het Poetin-regime loopt voorop in die beweging en jaagt haar op internationaal niveau aan. Ze dringen zich in verschillende Europese landen en regio’s een weg naar de regering op. Een verkiezingsoverwinning van Trump en Vance zou een kwalitatieve ommekeer in hun voordeel kunnen inluiden. Wat die bewegingen gemeen hebben is dat ze ofwel de ongelijkheid die samenhangt met de structurering van sociale klassen en de ecologische uitdagingen ontkennen, relativeren of als onafwendbaar en onvermijdelijk accepteren, en daarom pleiten voor een verdediging van de privileges van ‘witte mensen’, ‘Russen’ en ‘Europeanen’ tegenover de rest van de mensheid. In veel landen vindt in brede lagen van de bevolking een popularisering en gelijktijdige banalisering van fascistische denkbeelden plaats. De projecten van nationale conservatieve en fascistische krachten worden steeds duidelijker: voortzetting van de fossiele brandstofeconomie, veralgemenisering van economische concurrentie, selectieve isolatie, racistische uitsluiting, patriarchale terugslag, autoritaire regimes, technologisch oplossingsdenken.

Tegen de achtergrond van deze tendensen leidt de oorlog van de Poetin-dictatuur, haar steun door fascistische en nationaal-conservatieve krachten en haar tolerantie door ontaard links, ons naar een gecompliceerde situatie.

Een gemeenschappelijke visie voor Europese samenlevingen

De organisaties en stromingen van de klassieke arbeidersbeweging, dat wil zeggen vooral de sociaaldemocratie en de verschillende vervolgprojecten van de communistische partijen, blijven gevangen in de patronen van het verleden. Ten eerste houden ze vast aan een onrealistisch en achterhaald idee van geleidelijke modernisering of verandering van de kapitalistische productiewijze. Ten tweede houden ze vast aan een productivistische opvatting van sociale ontwikkeling, die op gespannen voet staat met ecologische en aardse systeemprocessen. Ten derde bekijken ze de conflicten in de wereld door een geopolitieke (‘kampistische’) lens. Of ze nu eenzijdig partij kiezen voor de Noord-Atlantische ‘democratische waardengemeenschap’ of zich uitspreken voor een multipolaire wereldorde en daarmee op zijn minst reactionaire dictaturen accepteren of zelfs steunen vanwege hun antiwesterse oriëntatie. De Groene partijen hebben zich getransformeerd tot liberale partijen die het heersende systeem volledig steunen.

Tegelijkertijd moeten we ons realiseren dat elke verandering, hoe bescheiden ook, in de richting van een sociaalecologische transformatie, een Green New Deal of zelfs bescheiden hervormingen tegen de fossiele brandstofindustrie een illusie zijn.(19), blz. 31-51. Zeller, Christian (2023): Ökosozialistische Strategie statt Green New Deal In: J. B. Foster; M. Löwy; J. Spear; D. Tanuro und C. Zeller (Hrsg.): Ökosozialismus. Positionen des klassischen Marxismus, Debatten heute. Karlsruhe: Neuer ISP Verlag. S. 91-144.)) Integendeel, de afgelopen drie jaar hebben we in talloze landen over de hele wereld, maar vooral in Europa, te maken gehad met een echte fossiele tegenreactie. De grote fossiele brandstofbedrijven hebben weer meer vertrouwen en verhogen hun investeringen. (20)

In deze sombere situatie is er dringend behoefte aan die krachten die zich inzetten voor een alomvattende ecosocialistische revolutie van onderop en voor zelforganisatie, die altijd en overal aan de kant van de onderdrukten en uitgebuitenen staan, voorbij alle geopolitieke conflicten en frontformaties, om een dialoog te openen op continentaal niveau. Het gaat niet om een Europese oplossing die geïsoleerd staat van andere delen van de wereld, integendeel: het gaat om een ecosocialistisch perspectief in alomvattende wereldwijde solidariteit.

We hebben dringend behoefte aan een gemeenschappelijke visie en idee over hoe we de samenlevingen op het hele Europese continent willen organiseren. We moeten een debat op gang brengen over een radicale reorganisatie van Europa. In de verklaring erkennen we dat we willen bijdragen aan de ontwikkeling van een gemeenschappelijk Europees perspectief voor radicale sociaal-ecologische hervormingen en uiteindelijk voor een fundamentele ecosocialistische transformatie van het hele Europese continent in mondiale solidariteit. Binnen dat kader bevestigen we opnieuw het recht van het Oekraïense volk om toe te treden tot de EU als het daartoe democratisch besluit in een referendum of via verkiezingen.

Dat lijkt misschien paradoxaal. Natuurlijk verwerpen we in de verklaring de neoliberale fundamenten van de EU en verzetten we ons ook tegen alle pogingen om een EU-imperialisme te vormen zonder het verzet tegen de klassieke nationale imperialismes op te geven. Het EU-beleid verarmt miljoenen mensen en verergert de ongelijke ontwikkeling in Europa. Elke consequente sociaal-ecologische hervorming is onvermijdelijk in directe tegenspraak met de neoliberale fundamenten van de EU. Het is daarom minder een kwestie van het hervormen van de EU dan van een continentale strategie die het mogelijk maakt om de samenleving van onderop te verbinden. De samenlevingen van het continent omvatten meer dan alleen de EU. Verreweg de grootste stad van Europa en mogelijk de belangrijkste in de klassenstrijd is Istanbul.

Het 12e punt van de verklaring stelt:

We zien het perspectief van toetreding van verschillende landen uit Oost-Europa en Zuidoost-Europa als een kans om samen na te denken over hoe we zo’n radicale sociaal-ecologische transformatie in heel Europa in gang kunnen zetten. Dat omvat een gemeenschappelijke energiestrategie, een ecologische industriële herstructurering, pensioenstelsels op basis van een omslagstelsel, effectieve arbeidsbescherming, een op solidariteit gebaseerd migratiebeleid, interregionale overdrachtsbetalingen en militaire veiligheid, evenals de omschakeling van de wapenindustrie. Vakbonds-, feministische, ecologische, anti-autoritaire linkse en socialistische krachten in Oost-Europa zouden een belangrijke rol moeten spelen in dat debat.

Het is echter duidelijk dat een dergelijke ecosocialistische en anti-imperialistische oriëntatie moet breken met de fundamenten van de EU. Maar we breken niet door andere samenlevingen uit te sluiten. We breken alleen samen op het hele continent, in een besef van mondiale solidariteit. De onafhankelijkheidsstrijd van de Oekraïners en onze inzet voor een zelfbepaalde, democratische sociaalecologische wederopbouw van het land zijn een essentieel onderdeel van dat continentale en mondiale solidariteitsperspectief. We besluiten onze verklaring daarom met een pleidooi voor een radicale sociaal-ecologische overgangsstrategie. Die strategie moet bijdragen aan het bevorderen van de dynamiek van een werkelijk revolutionaire ecosocialistische breuk en omwenteling.

Volgens zijn Energiestrategie 2035 (21) wil het fascistische Poetin-regime de olie- en gasproductie in de komende decennia voortzetten en zelfs uitbreiden. Na de val van dat regime door het Russische volk en de onderdrukte volkeren zullen Rusland en zijn buurlanden de steun nodig hebben van de andere samenlevingen in Europa.

Westerse regeringen en kapitaalgroepen hebben op de Ukraine Recovery Conference in Berlijn half juni aangegeven dat ze van Oekraïne een zone van goedkope arbeid, gemakkelijke plundering van grondstoffen en goedkope energieproductie willen maken.(22) Dat staat ver af van zelfbepaalde wederopbouw. Moet Oekraïne worden gedegradeerd tot een plaats van goedkope agrobrandstoffen en waterstof zodat Duitse en West-Europese bedrijven hun neokoloniale ‘groene’ energietransitie kunnen realiseren?

We moeten op die plannen reageren met onze eigen ideeën en concepten voor een solidaire en ecologisch duurzame energievoorziening op continentale schaal. De democratische sociale toe-eigening van de energiesector is een belangrijke voorwaarde voor het bereiken van een alomvattende de-fossilisatie in heel Europa en wereldwijd in een geest van solidariteit.(23)

Ik ben ervan overtuigd dat we het offensief van de nationale conservatieven, de fascisten, de radicalisering van de neoliberale bezuinigingen en de fossiele tegenreactie alleen effectief zullen kunnen bestrijden met een gemeenschappelijke visie op een solidair en ecologisch Europa, dat wil zeggen uiteindelijk een ecosocialistische breuk en omwenteling. Zullen we in staat zijn om een gemeenschappelijk revolutionair proces op gang te brengen of zullen we afglijden naar barbarij?

De taak is nu om na te denken over hoe we de krachten ten gunste van zo’n transformatie van het hele continent kunnen samenbrengen in een gemeenschappelijk proces van ervaringen delen, samen leren en samen handelen. We hebben een internationale en continentale samenloop nodig. Laten we beginnen met de discussies over hoe we dat proces vooruit kunnen helpen.

Dit artikel verscheen oorspronkelijk op emanzipation. Nederlandse vertaling: redactie Grenzeloos.

Voetnoten