Do 1917 r. bolszewicy w Ukrainie w dużej mierze ignorowali kwestię narodową; jak zauważył "weteran" RSDRP(b), Mykoła Skrypnyk, niektóre segmenty klasy robotniczej, podobnie jak sama partia, były przesiąknięte "burżuazyjnymi, drobnomieszczańskimi uprzedzeniami wielkomocarstwowymi" [1]. Kiedy w 1917 r. kwestia narodowa stała się głównym tematem masowego ruchu ludowego, było to dla partii dość nieoczekiwane.
O ile mieliśmy gotową odpowiedź na pytania o charakterze ogólnorosyjskim, odpowiedź udzieloną przez nasze wspólne zjazdy i nasz wspólny Komitet Centralny, o tyle nie mieliśmy równie jasnej i jednoznacznej odpowiedzi na pytania dotyczące samej Ukrainy. Na przykład kwestię porozumienia z socjaldemokracją ukraińską niezależnie rozstrzygała każda lokalna organizacja partyjna: nie było jednej wspólnej decyzji. Sprawę formy wzajemnych stosunków między Ukrainą a Rosją rozwiązano na podstawie abstrakcyjnej formuły: "prawo narodu do samookreślenia", a my, awangarda ukraińskiego proletariatu, nie dawaliśmy ogólnej odpowiedzi na pytanie, jakich form wzajemnych stosunków poszukuje proletariat Ukrainy: czy dąży on do autonomii krajowej (obwodowej), federacji, niepodległości, czy też nie chce żadnego politycznego wyodrębnienia Ukrainy, dążąc do bezpośredniego połączenia każdej lokalnej rady delegatów z ogólnorosyjskim centrum rad. Nie mieliśmy i nie mogliśmy mieć wiążącej odpowiedzi na te pytania, ponieważ nie byliśmy zjednoczeni w skali ogólnoukraińskiej [2].
Bolszewicy wobec kwestii ukraińskiej
Niemniej jednak członkowie RSDRP(b) w Ukrainie wykazywali większą niż mienszewicy gotowość do przemyślenia swoich stanowisk i sformułowania adekwatnej odpowiedzi na wzrost świadomości narodowej w środowisku proletariackim. Serafima Hopner napisała w swoich wspomnieniach:
"My, mieszkańcy Katerynosławia, zwłaszcza w pierwszych tygodniach rewolucji, nigdy nie pamiętaliśmy o tym, że działamy w Ukrainie. Dla nas Katerynosław był największym miastem w południowej Rosji i to było wszystko. Dopiero później, w czerwcu i lipcu, kiedy zaczęło się odczuwać działalność ukraińskich esdeków i eserowców, musieliśmy rozważyć tę kwestię. Nawet wtedy jednak, a nawet jeszcze później, bliżej października, źle orientowaliśmy się w tej sprawie i popełniliśmy wiele błędów" [3].
2 lipca w Katerynosławiu bolszewicka gazeta Zwiezda wyraziła poparcie dla wysuniętych przez Centralną Radę postulatów autonomii terytorialnej [4]. We wrześniowym przemówieniu na posiedzeniu Katerynosławskiej Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich Heorhij Petrowski wezwał jej członków, aby włączyli się do walki o republikę federacyjną [5].
Podczas wydarzeń październikowych frakcje Ukraińskiej Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej (USDRP) i Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji (bolszewików) (RSDRP(b)) wspólnie przyjęły dwie ważne uchwały: o uznaniu rady Katerynosławia i Ukraińskiej Centralnej Rady za legalne władze w regionie i w Ukrainie [6].
Podobny proces zachodził w Krzemieńczuku: sympatia miejscowych bolszewików do Centralnej Rady rosła równolegle z pogłębiającą się nieufnością między partiami ukraińskimi i RSDRP(b) z jednej strony a Rządem Tymczasowym z drugiej.
Łapczyński tak opisał swoje kontakty z robotnikami ukraińskimi:
"Zawsze na wszystkich spotkaniach można było usłyszeć od nich, że też są 'bolszewikami', ale 'Ukraińcami' i opowiadają się za przejściem w Ukrainie władzy w ręce rad, lecz bardzo często dodawali do tego, że Centralna Rada też jest organem 'radzieckim', ponieważ w jej wyborach biorą również udział lokalne rady delegatów robotniczych i chłopskich. Wszystko to przekonało nas, że jedynym sposobem na ustanowienie władzy radzieckiej w całej Ukrainie było zwołanie ogólnoukraińskiego zjazdu rad delegatów robotniczych, żołnierskich i chłopskich i wybranie ogólnoukraińskiego rządu robotniczo-chłopskiego, aby zrobić to samo, co zrobiono na II Zjeździe Rad w Piotrogrodzie w dniach 23-25 października" [7].
W październiku charkowscy bolszewicy podzielili się na dwie grupy. Pierwsza utworzyła w radzie lokalnej blok z USDRP i UPSR i poparła ideę ponownego wyboru Ukraińskiej Centralnej Rady z udziałem rad delegatów. Druga grupa skupiła się wyłącznie na Piotrogrodzie i nie uznała jurysdykcji Kijowa nad guberniami przemysłowymi, zamiast tego opowiadając się za utworzeniem autonomicznej Republiki Doniecko-Krzyworoskiej, zjednoczonej z Rosją Radziecką. Stolicą miał zostać Charków, największy ośrodek przemysłowy, transportowy i administracyjny na trasie z Donbasu do Wielkorosji [8].
Wielu (jeśli nie większość) członków partii w Donbasie skłaniało się ku drugiej grupie charkowskiej, ponieważ uważali oni swój region za integralną część Rosji i nie chcieli mieć nic wspólnego z Centralną Radą. Jednak nawet w Donbasie RSDRP(b) dostrzegała – i reagowała na – wzrost świadomości narodowej nie tylko wśród Ukraińców, ale także wśród Żydów, Polaków i Łotyszów [9]. Chociaż język i kultura rosyjska dominowały w miastach tego regionu przemysłowego, większość jego mieszkańców stanowili etniczni Ukraińcy. Rozbudzenie uczuć narodowych wśród mieszkańców wsi i żołnierzy służących w lokalnych garnizonach nieuchronnie wpływało na postawy społeczności robotników-migrantów w kopalniach i fabrykach Donbasu. W listopadzie 1917 r. bolszewicy utworzyli sekcje ukraińskojęzyczne w organizacjach partyjnych w górniczych miastach Horliwka i Szczerbyniwka oraz w Odessie, do których należało około stu żołnierzy, marynarzy i robotników [10].
Brak narodowego programu i strategii narodowej, które byłyby wspólne dla wszystkich bolszewików w Ukrainie, był szczególnie dotkliwy dla kijowskiego komitetu partii. Do pewnego stopnia działał on w cieniu Centralnej Rady i organizowanych przez nią na dużą skalę zjazdów. Bolszewicy kijowscy nadal unikali jednak tych kwestii, ponieważ nie byli gotowi do bezpośredniej współpracy z Radą i jej zwolennikami. W czerwcu 1917 r. komitet ten zaprotestował przeciwko próbom zakazania II Ogólnoukraińskiego Zjazdu Wojskowego i uznał zakaz za przykład "imperialistycznej polityki" Rządu Tymczasowego wobec Ukrainy. Kijowscy bolszewicy zadeklarowali, że uznają zasadę samookreślenia narodów i potrzebę przyznania Ukrainie szerokiej autonomii, ale jednocześnie odmówili określenia swojego stosunku do Ukraińskiej Centralnej Rady, która miała poparcie zjazdu wojskowego. Kijowscy członkowie RSDRP(b) uważali, że ucisk narodowy można wyeliminować tylko wtedy, gdy do władzy dojdzie rząd robotniczo-chłopski, co pozwoliło partii nie podejmować w kwestii narodowej żadnych praktycznych kroków [11].
Rozbieżne postawy bolszewików wobec Centralnej Rady
2 lipca 1917 r. kijowscy bolszewicy zgodzili się na propozycję Centralnej Rady, aby delegować swoich przedstawicieli do jej rozszerzonego składu; zadanie to powierzono Leonidowi Piatakowowi, Michaiłowi Majorowowi i Isakowi Kreisbergowi [12]. Lecz w komitecie kijowskim natychmiast rozgorzała w tej sprawie dyskusja. Większość uważała, że zadanie delegatów powinno ograniczać się do zbierania informacji, natomiast mniejszość upierała się, że z bolszewickiego punktu widzenia nawet w takiej formie udział partii w drobnomieszczańskim organie przyniesie tylko szkody, dezorientując klasę robotniczą. Lipcowa konferencja RSDRP(b) nie podjęła żadnych decyzji w sprawie samookreślenia narodu ukraińskiego lub stosunków z Centralną Radą, toteż delegaci nie mieli jasnych wytycznych co do tego, jakie stanowisko powinni tam zajmować. Ostatecznie delegaci bolszewiccy nie wykonali nawet polecenia zbierania informacji o działalności Ukraińskiej Centralnej Rady – uczestniczyli w jej posiedzeniach tylko po to, by odczytywać tam oświadczenia partyjne [13].
Kijowski komitet RSDRP(b) kilkakrotnie bezskutecznie próbował zainicjować utworzenie organu koordynującego działalność organizacji partyjnych w guberniach kijowskiej, wołyńskiej, podolskiej, czernihowskiej i połtawskiej. W tym samym czasie bolszewicy z regionu doniecko-krzyworoskiego utworzyli oddzielne centrum koordynacyjne, które obejmowało gubernie charkowską, katerynosławską i część chersońskiej. Oddziały partii w "wolnych miastach" Odessie (gdzie bolszewicy odłączyli się od mienszewików dopiero w grudniu 1917 r.), Mykołajowie i Katerynosławiu działały całkowicie niezależnie od Kijowa i Charkowa [14].
Bolszewickie centra koordynacyjne pokrywały się zasięgiem swojej działalności z dwiema z trzech organizacji regionalnych, utworzonych przez rady delegatów robotniczych i żołnierskich. Trzecią był Rumczerod – Centralny Komitet Wykonawczy Rad Frontu Rumuńskiego, Floty Czarnomorskiej i Obwodu Odeskiego. Tak więc w okresie przedpaździernikowym bolszewicy, tworząc swoje struktury regionalne w Ukrainie, wzorowali się na organizacji stworzonej przez ruch rad. Wydawało się, że bolszewicy mieli rację, ponieważ ich działania miały na celu doprowadzenie do przejęcia władzy przez rady, skonsolidowanie ich na poziomie regionalnym i podporządkowanie regionalnych organizacji rad Radzie Komisarzy Ludowych w Piotrogrodzie.
Jednak zwycięstwo Centralnej Rady w Kijowie zmieniło logikę geografii politycznej i uczyniło Ukrainę integralnym terytorium.
Kiedy Ukraińska Centralna Rada odmówiła uznania rządu w Piotrogrodzie, spowodowało to rozłam w bolszewickich ośrodkach północnej Ukrainy. Niektórzy członkowie partii opowiadali się za uznaniem Centralnej Rady za rządzące centrum narodowe i za pokojową walką polityczną o jego przekształcenie w organ, który skupiałby wszystkie rady delegatów Ukrainy. Inni opowiadali się za zbrojnym obaleniem Centralnej Rady. W przeciwieństwie do Kijowa, bolszewiccy przywódcy regionu Doniecka i Krzywego Rogu byli jednomyślni w swojej niechęci do współpracy z Centralną Radą i odrzucali jej jurysdykcję nad ich regionem. W wielu miastach rady przejęły już funkcje władz lokalnych i zadeklarowały lojalność wobec Rady Komisarzy Ludowych. Na początku 1918 r. Wołodymyr Zatoński pisał: "W głębi serca wielu towarzyszy nadal jest przekonanych, że Hruszewski wymyślił Ukrainę". "I tak zaczynają się poszukiwania wyjścia. Cóż, śmiało, samookreślajcie się aż do oddzielenia włącznie (i idźcie do diabła), ale dlaczego akurat tutaj, w mojej własnej partii? Cóż, niech sobie będzie nawet niepodległa Ukraina, jeśli nie można bez niej się obejść, ale gdzieś w Australii, a w najgorszym razie choćby nawet na półdzikim Wołyniu i Podolu, ale dlaczego na Katerynosławszczyźnie czy na Chersońszczyźnie, nie mówiąc już o Charkowie?" [15].
Socjaldemokracja żydowska
W lutym 1917 r. Bund miał dziesięć aktywnych oddziałów w Ukrainie – w Kijowie, Odessie, Katerynosławiu, Żytomierzu, Berdyczowie, Krzemieńczuku, Bachmucie, Charkowie, Ługańsku i Mariupolu. Do listopada sieć partyjna rozrosła się do 175 oddziałów, zrzeszających 60 tys. członków – mniej więcej połowę wszystkich członków Bundu. Powstały takie struktury jak Główny Komitet Ukraiński w Kijowie i regionalne ośrodki w Odessie i Katerynosławiu. Podczas rewolucji, a później wojny domowej organizowały one ogólnoukraińskie zjazdy [16].
Oprócz Bundu na terytorium państwa rosyjskiego działały także inne partie socjalistyczne mniejszości żydowskiej, w tym Żydowska Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Poalej Syjon (Robotnicy Syjonu), której organizacje proletariackie były "szczególnie efektywne" w Ukrainie [17]. Po "dniach lipcowych" Poalej Syjon otwarcie sympatyzował z bolszewikami, jednocześnie współpracując w terenie z USDRP, a nawet negocjując z kierownictwem tej partii zjednoczenie, do czego nie doszło [18].
Jednocześnie Bund nadal zajmował wyjątkową i w pewnym sensie wiodącą pozycję w żydowskim ruchu robotniczym – był najstarszą partią socjaldemokratyczną w imperium rosyjskim i kuźnią kadr dla RSDRP. W rezultacie często odgrywał rolę mediatora i rozjemcy w stosunkach między partiami socjaldemokratycznymi różnych narodowości. Żydowska lewica wyróżniała się maksymalną wrażliwością na narastający kryzys w stosunkach społecznych i narodowościowych, który łatwo mógł przerodzić się w nową falę pogromów. Mojsiej Rafes zwrócił uwagę na pośrednictwo Bundu w negocjacjach między Centralną Radą, rosyjskimi partiami Ukrainy i Rządem Tymczasowym: "Bund w każdym momencie czuł się odpowiedzialny za całą koalicję rewolucyjną i starał się «poprawić» wspólną pracę tak bardzo, jak to było możliwe w danym momencie" [19].
Przez cały 1917 r. Bund utrzymywał sojusznicze stosunki z mienszewikami. Istniały poważne podobieństwa kulturowe i ideologiczne między tymi dwiema siłami politycznymi: prawie połowa członków frakcji mienszewickiej RSDRP była pochodzenia żydowskiego; obie partie uważały, że Rosja nie jest jeszcze gotowa do socjalizmu i powinna najpierw przejść przez rewolucję burżuazyjno-demokratyczną, a kwestię władzy politycznej należy rozwiązać poprzez wolne wybory do Konstytuanty. Jednakże, według wybitnego bundowca i mienszewika Rafaiła Abramowicza, partia "zawsze starała się być lewym skrzydłem mienszewizmu... rewolucyjnym sumieniem mienszewizmu" [20].
Formułę tę można również zastosować do poglądów Bundu na kwestię narodową w Ukrainie: choć obie partie były w opozycji do rządu bolszewickiego w Piotrogrodzie, ich stosunek do autonomii ukraińskiej różnił się coraz bardziej.
Większość Żydów widziała swoją emancypację w ogólnym przebiegu rewolucji rosyjskiej, zapoczątkowanej przez Rząd Tymczasowy, który w marcu 1917 r. zniósł w imperium rosyjskim wszelkie ograniczenia praw religijnych i narodowych. Było to bodźcem do pełnego uczestnictwa mniejszości narodowych w życiu społecznym i politycznym oraz podsyciło optymistyczne zapatrywanie się społeczności żydowskiej na przyszłość w byłym imperium. Jednocześnie ruch syjonistyczny oferował Żydom alternatywną drogę emancypacji: emigrację i utworzenie państwa narodowego. Alternatywa ta powoli zyskiwała na popularności w miarę przeciągania się wojny, pogłębiania się kryzysu w kraju, wzrostu napięć społecznych i prawdopodobieństwa pogromów.
W tej konstelacji pojawił się nowy aktor – Ukraińska Centralna Rada. Społeczność żydowska z zadowoleniem przyjęła program autonomii terytorialnej dla Ukrainy oraz autonomii narodowo-personalnej dla mniejszości, jednocześnie utrzymując swoje zaangażowanie na rzecz jedności państwa rosyjskiego.
Bund i inni wobec Centralnej Rady
Od tego momentu interesy i praktyki demokracji żydowskiej i ukraińskiej zaczęły się zbiegać, ponieważ wspólnie pracowały nad przekształceniem Centralnej Rady w skuteczny i autorytatywny rząd [21]. Choć w kwietniu 1917 r. Bund sprzeciwił się I Uniwersałowi, partia wzięła później udział w negocjacjach w sprawie II Uniwersału. W lipcu 1917 r. publikacja tego uniwersału w języku jidysz oznaczała przystąpienie partii do Centralnej Rady. W listopadzie Bund zagłosował za przyjęciem III Uniwersału.
W lipcu 1917 r. do Centralnej Rady przystąpiło kilka partii żydowskich: trzy partie robotnicze (Bund, Poalei Syjon, Ferajnigte), a także syjoniści i Fołks-Partaj. Można argumentować, że Żydzi byli mniejszością narodową najbardziej zainteresowaną uzyskaniem autonomii pod auspicjami Centralnej Rady. Dla Rosjan i Polaków w Ukrainie uznanie ich za mniejszości narodowe oznaczało utratę uprzywilejowanego statusu. Hasła rewolucji były skierowane przeciwko klasom ziemiańskim i burżuazji, wśród których w Ukrainie dominowali Rosjanie i Polacy.
O ile przywódcy mniejszości rosyjskiej woleliby spacyfikować ukraiński ruch narodowy, o tyle rzecznicy Polaków zajęli "przyjazne i neutralne stanowisko". Na horyzoncie politycznym rysowała się walka o niepodległość Polski. W takich okolicznościach nie było sensu psuć stosunków z największym z narodów oddzielających Wielkorosję od Polski. Ponadto pogranicze polsko-ukraińskie (w ramach imperium rosyjskiego) obejmowało tak niejednorodne i potencjalnie sporne terytoria, jak Chełmszczyzna i Podole. Partie żydowskie chętnie odpowiedziały na propozycję wysłania swoich delegatów do Centralnej Rady, Małej Rady i Sekretariatu Generalnego, natomiast partiom rosyjskim i polskim było do tego nieśpieszno [22].
Jak zauważył jeden z liderów Poalej Syjon, Salomon Goldelman, "szeroka autonomia narodowa uzyskana przez mniejszość żydowską w Ukrainie jest bezprecedensowa w historii diaspory żydowskiej" [23]. Osiągnięcia ruchu żydowskiego w innych regionach byłego imperium były znacznie skromniejsze. Bundowcy Mojsiej Rafes i Ołeksandr Zołotariow zajmowali stanowisko kontrolera generalnego w Sekretariacie Generalnym. Jedna czwarta miejsc (50 ze 199) w Małej Radzie przypadła partiom rosyjskim, polskim i żydowskim, z czego jedna trzecia – przedstawicielom narodu żydowskiego. Na plenum Centralnej Rady partie mniejszości miały 13% mandatów (110 z 822).
W rzeczywistości w Centralnej Radzie zasiadało znacznie więcej przedstawicieli narodów nieukraińskich, ponieważ Rosjanie, Żydzi i w mniejszym stopniu Polacy byli również delegatami innych reprezentowanych tam organizacji, takich jak rady delegatów robotniczych i żołnierskich, związki zawodowe i dumy miejskie.
16 lipca Centralna Rada przyjęła statut Sekretariatu Generalnego (Statut Najwyższej Administracji Ukrainy), który przedłożono Rządowi Tymczasowemu do rozpatrzenia. Dokument ten określał strukturę i uprawnienia tworzonych autonomii narodowo-personalnych. Mniejszość żydowską reprezentował Mojsiej Zilbefarb z Ferajnigte jako zastępca sekretarza generalnego ds. narodowościowych. Po przyjęciu III Uniwersału awansował on na stanowisko sekretarza generalnego z głosem decydującym; kiedy w styczniu 1918 r. przyjęto IV Uniwersał i Sekretariat Generalny przekształcono w Radę Ministrów Ludowych, Zilbefarb został, choć na krótko, ministrem spraw żydowskich.
Autonomia żydowska
Departamenty Sekretariatu kierowane przez zastępców sekretarzy generalnych (wiceministrów) miały realizować autonomię narodowo-personalną: Awram Straszun (Bund) był odpowiedzialny za edukację, Awram Rewucki (Poalei Syjon) za samorząd społeczny i narodowy, a Isaj Hurgin (Ferajnigte) za sprawy ogólne. Szefów departamentów nominowały ich partie, a zatwierdzała Mała Rada. Sekretarz generalny ds. żydowskich i jego zastępcy mogli brać udział w dyskusji nad dowolnymi sprawami na posiedzeniach rządu. Mieli również prawo weta w sprawach, które bezpośrednio dotyczyły mniejszości żydowskiej [24].
Finansowanie Sekretariatu Spraw Żydowskich sięgało 10% budżetu Centralnej Rady, a jego personel składał się ze 125 osób. Podczas swojego krótkiego istnienia sekretariat był zaangażowany w rozwój ram regulacyjnych i instytucjonalnych dla autonomii żydowskiej, w dotowanie władz lokalnych w celu świadczenia usług pocztowych i telegraficznych w języku jidysz oraz w wypłacanie odszkodowań osobom i społecznościom, które utraciły mienie lub odniosły obrażenia fizyczne w wyniku działań wojennych [25].
W szczególności sekretariat uczestniczył w opracowaniu ustawy o autonomii narodowo-personalnej, którą przedłożono na plenarnym posiedzeniu Centralnej Rady w styczniu 1918 r. Nastąpiło to niemal w tym samym czasie co uchwalenie IV Uniwersału.
Mniejszości narodowe zdolne do zebrania 10 tys. podpisów swoich przedstawicieli (niezależnie od zwartości zamieszkania w Ukrainie) miały prawo do tworzenia własnych związków narodowych, które dbałyby o funkcjonowanie poszczególnych społeczności. Poza największymi mniejszościami były to przede wszystkim dość liczni Białorusini, Czesi, Bułgarzy, Niemcy, Tatarzy Krymscy, Grecy i Rumuni. Każdy związek narodowy miał otrzymać status organizacji państwowej i finansowanie z budżetu. Związki narodowe mogły określać swoje cele rozwojowe, nakładać dodatkowe podatki na swoich członków i dokonywać redystrybucji funduszów zgodnie z potrzebami społeczności [26].
Warto wyjaśnić tu szerzej, dlaczego partie socjalistyczne, a nie religijne lub syjonistyczne organizacje mniejszości żydowskiej, przejęły inicjatywę w rozwijaniu i wdrażaniu autonomii narodowej. Rewolucja podważyła tradycyjną wewnętrzną strukturę społeczności żydowskich i ich stosunki z państwem. Programem było oddzielenie władz religijnych i świeckich w społecznościach oraz zwiększenie wpływu tych drugich na codzienne życie Żydów. Nie było to łatwe zadanie dla społeczności, która w ciągu stuleci żyła w warunkach przymusowej segregacji i miała kontakt ze wszystkimi szczeblami aparatu państwowego wyłącznie za pośrednictwem religijnych i charyzmatycznych przywódców.
Pytanie brzmiało: jak rozdzielić kompetencje między rząd, kahał (tradycyjną instytucję samorządową społeczności żydowskiej) i nowo utworzony związek narodowy – świecki organ odpowiedzialny za określanie priorytetów rozwojowych społeczności i obronę jej interesów przed rządem centralnym. Czy nowy organ powinien przejąć funkcje tradycyjnie spełniane przez przywódców religijnych, przewodząc społeczności i utrzymując kontakty z państwem? Czy też Żydzi mieliby odtąd korzystać ze swoich praw jako indywidualni obywatele bez pośrednictwa określonych instytucji państwowych, a przynajmniej z wyraźnym osłabieniem roli tych ostatnich?
Innymi słowy, do kogo miał się zwrócić ukraiński Żyd ze skargą na świadczenie usług pocztowych i telegraficznych w języku jidysz – do Ministerstwa Spraw Żydowskich czy do Ministerstwa Poczt i Telegrafów? Kto miał być odpowiedzialny za edukację żydowskich dzieci – instytucje państwowe czy szkoły religijne? Wszystkie partie polityczne zgodziły się, że kahał nadal będzie podstawą żydowskiego samorządu lokalnego, ale różniły się co do zakresu uprawnień, które miały pozostać przy tej tradycyjnej instytucji. Bund dążył więc do maksymalnego ograniczenia kompetencji kahału i przeniesienia go spod zwierzchnictwa starszyzny religijnej pod władzę walnego zgromadzenia gminy. W szczególności przewidywano, że wszyscy przedstawiciele narodowości żydowskiej mogliby zostać członkami kahału, a nie tylko ci, którzy wyznawali judaizm. Proces rewolucyjny podważył stare idee, praktyki i instytucje [27].
Partie żydowskie w strukturach władzy
Żydowskie partie socjalistyczne i syjoniści spierały się również o to, czy należy używać języka jidysz, czy hebrajskiego. Zdecydowana większość żydowskiej populacji imperium rosyjskiego mówiła w jidysz. Mimo to ruch syjonistyczny próbował ożywić język hebrajski. Decyzja Centralnej Rady o przyznaniu jidysz oficjalnego statusu (wraz z ukraińskim, rosyjskim i polskim) oznaczała zwycięstwo socjalistów. II i III Uniwersał opublikowano w czterech językach. Wszystkie te języki znalazły się również na karbowańcach, nowej walucie wyemitowanej w grudniu 1917 r. przez władze ukraińskie. Użycie jidysz rozszerzyło się na oznakowanie Kijowa i rejestry rządowe. Żydowskie partie socjalistyczne planowały otwarcie pierwszego na świecie uniwersytetu, w którym językiem wykładowym byłby jidysz. W praktyce używanie czterech języków jednocześnie okazało się zbyt trudne i kosztowne dla Centralnej Rady; w rezultacie prawie wszystkie akty prawne publikowano wyłącznie w języku ukraińskim. Jednak sam fakt uznania czterech języków za urzędowe wskazywał na dążenie Centralnej Rady do przyznania mniejszościom narodowym praw, których nigdy wcześniej nie było ani w Ukrainie, ani w całym państwie rosyjskim.
Ponadto pojawiła się sprawa reprezentacji mniejszości żydowskiej w strukturach rządowych Centralnej Rady. Ustawodawstwo przewidywało, że zarejestrowani członkowie każdego związku narodowego będą wybierać własny quasi-parlament – Radę Narodową. Do czasu utworzenia tych instytucji delegaci do Małej Rady i Sekretariatu Generalnego byli wybierani bezpośrednio przez partie polityczne. Rozgorzał poważny konflikt o to, które partie powinny być dopuszczone do wyboru urzędników państwowych, w jakiej proporcji i jakie siły polityczne należy dopuścić do kandydowania do Rady Narodowej. Różne były też poglądy na temat demokratycznej odpowiedzialności sekretarza generalnego ds. żydowskich. Socjaliści uważali, że sekretarz generalny powinien składać sprawozdania ze swojej pracy Radzie Narodowej, która mogłaby je zatwierdzić lub odrzucić. Zdaniem syjonistów Rada Narodowa pełniła wyłącznie funkcję doradczą wobec Sekretarza Generalnego, który decydował o polityce sekretariatu niezależnie od opinii publicznej. Charakterystyczną cechą 1917 r. była debata nad tym, kto może zostać włączony w szeregi "rewolucyjnej demokracji": socjaliści, oczywiście; syjoniści też, ponieważ byli zbyt potężni, aby można było ich zignorować lub pozbawić miejsc w Centralnej Radzie czy w Radzie Narodowej, ale partie religijne wykluczono.
W pierwszym posiedzeniu Żydowskiej Rady Narodowej wzięli udział przedstawiciele pięciu partii: Bundu, Poalej Syjonu, Ferajnigte, Fołks-Partaj i syjonistów. Później syjoniści wycofali się, pozostając jedynie w roli obserwatora, co jeszcze bardziej zwiększyło wpływ partii socjalistycznych.
Socjaliści próbowali zbudować strukturę Sekretariatu do Spraw Żydowskich, czyniąc go odpowiedzialnym przed Radą Narodową. Z drugiej strony syjoniści dążyli do ograniczenia jego uprawnień i statusu do rangi wydziału. Postrzegali swoją społeczność jako diasporę, która może samookreślić się narodowo wyłącznie w przyszłym państwie Izrael. Cel ten był w ich oczach ważniejszy niż pełny udział Żydów w rozwoju jakiegokolwiek innego państwa [28].
Istniało zatem kilka powodów, dla których Bund i inne żydowskie partie socjalistyczne aktywnie angażowały się w prace Centralnej Rady. Po pierwsze, miały tam silniejszą pozycję i szerszą reprezentację niż w instytucjach społeczności żydowskiej. Po drugie, przyczyniało się to do dalszej sekularyzacji ludności żydowskiej, przy jednoczesnym zachowaniu jej odrębnej tożsamości narodowej i kulturowej oraz jedności. Po trzecie, stwarzało bliższe i bardziej kooperacyjne więzi między społecznością żydowską a innymi grupami społecznymi, z których Żydzi byli historycznie wyobcowani. Krótko mówiąc, udział w Centralnej Radzie działał na rzecz realizacji wspólnego celu żydowskich partii socjalistycznych – zapewnienia Żydom w Ukrainie stałego żydowskiego domu.
Jednak Bund, podobnie jak prawdopodobnie inne żydowskie partie socjalistyczne, nie mógł liczyć na sukces emancypacji narodowej wyłącznie w Ukraińskiej Republice Ludowej, tj. w izolacji od Żydów mieszkających w innych częściach byłego imperium. Ważne było, aby geograficznie rozproszona społeczność pozostała w jakiś sposób zjednoczona w ramach całego państwa rosyjskiego.
Lecz wojna i rewolucja oddzieliły peryferia imperium od centrum; co więcej, to właśnie w tych peryferyjnych regionach (Ukraina, Polska, Litwa i Mołdawia) mieszkała większość Żydów. Jeśli Żydzi chcieli od Ukraińskiej Republiki Ludowej autonomii narodowej, musieli również uznać prawo Ukrainy do autonomii terytorialnej. To determinowało horyzont polityczny Bundu: dopóki Ukraińcy byli zadowoleni z autonomii terytorialnej w federacyjnym państwie rosyjskim, integralność społeczności żydowskiej nie była zagrożona. Jeśli jednak z jakiegoś powodu autonomia terytorialna stałaby się niemożliwa, a Ukraińcy zdecydowaliby się na odłączenie od Rosji, Bund musiałby poważnie rozważyć konsekwencje takiej decyzji dla społeczności żydowskiej. Wraz ze wzrostem konfliktów społecznych pojawiło się zagrożenie wzrostu antysemityzmu, zwłaszcza wśród miejskiej klasy średniej i chłopstwa. Napięcie to – między poparciem dla ukraińskich postulatów narodowych a chęcią zapobieżenia secesji Ukrainy od Rosji lub, co gorsza, wybuchu pogromów – miało głęboki wpływ na ewolucję stosunków ukraińsko-żydowskich w 1917 r. i podczas wojny domowej [29].
Forma władzy państwowej: poszukiwanie kompromisu
Po upadku Rządu Tymczasowego na scenie politycznej Ukrainy pozostali dwaj konkurenci: Centralna Rada, która próbowała oprzeć się na masach chłopskich, oraz sieć rad delegatów robotniczych w miastach. W pewnym sensie uzupełniały się one wzajemnie, ponieważ reprezentowały różne klasy i różne narodowości – z jednej strony ukraińskich chłopów, a z drugiej rosyjskich i żydowskich robotników. Obie strony należały do "rewolucyjnej demokracji", co oznaczało, że ich odpowiedzi na palące kwestie społeczne były w dużej mierze zbieżne.
Jednocześnie istniały między nimi znaczne różnice pod względem składu klasowego i instytucjonalnych form rządów, przy których pomocy można było ich zdaniem rozwiązać te kwestie. Wspólna wizja głównych problemów społecznych i pewnego rodzaju komplementarność sugerowały, że właściwe byłoby zjednoczenie instytucji rządowych stworzonych przez obie strony. Inicjatorami zbliżenia były z jednej strony miejskie rady delegatów, a z drugiej lewicowe frakcje UPSR i USDRP w Centralnej Radzie.
Jak wspominała przywódczyni bolszewików kijowskich Jewhenija Bosz, na początku listopada 1917 r. "różne organizacje robotnicze i wojskowe, które nie miały własnej reprezentacji w Centralnej Radzie, zaczęły wybierać delegatów i wyrażać dla niej pełne poparcie. Nawet te masy pracujące, które aktywnie walczyły o władzę rad, zaczęły się wahać i skłaniać ku poparciu dla Centralnej Rady, postrzegając ją jako ukraiński rząd narodowy" [30].
Inny czołowy bolszewik, Mykoła Skrypnyk, dostrzegł podobne nastroje. "Idea ogólnoukraińskiego zjazdu rad i ustanowienia centralnego rządu rad w Ukrainie cieszyła się wielką sympatią wszystkich robotników i szerokich mas żołnierskich" [31]. Przekształcenie Ukraińskiej Centralnej Rady w centralny organ rad w Ukrainie nie było nowym pomysłem. Już w czerwcu 1917 r. Julijan Boczkowski, przewodniczący Połtawskiej Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich, zwrócił się do Centralnej Rady z taką propozycją. Podobna myśl pojawiła się w uchwałach I i III Ogólnoukraińskiego Zjazdu Wojskowego, które odbyły się w lipcu i październiku 1917 r. Na październikowym IV Zjeździe USDRP taki postulat wysunęła lewica partyjna. Rady robotnicze zaczęły mówić o tym poważnie głównie po upadku Rządu Tymczasowego i proklamowaniu Ukraińskiej Republiki Ludowej.
Rady delegatów robotniczych były gotowe uznać Ukraińską Centralną Radę, ale tylko pod dwoma warunkami: one z kolei zostałyby uznanie przez nią za władze lokalne, a ona zostałaby ponownie wybrana z ich udziałem.
Zarazem Charkowska Rada Delegatów Robotniczych i Żołnierskich była pierwszą z dużych rad miejskich, która uznała Ukraińską Centralną Radę za rząd ukraiński i zażądała jej reorganizacji, tak, aby stała się organem narodowym wybieranym przez lokalne rady robotnicze, żołnierskie i chłopskie. 12 września głosami 81 za, 2 przeciw i 56 wstrzymujących się podjęto uchwałę o uznaniu Rady i dążeniu do jej reorganizacji "tak szybko, jak to możliwe". Rezolucja broniła również integralności terytorialnej Ukrainy i protestowała przeciwko jej faktycznemu podziałowi przez Tymczasowe Instrukcje Rządu Tymczasowego Rosji. Ukraińskie partie socjaldemokratów i socjalistów-rewolucjonistów oraz większość rosyjskich eserowców poparły wniosek, natomiast bolszewicy, mienszewicy i mniejszość rosyjskich eserowców wstrzymali się od głosu. Inne rady w obwodzie charkowskim przyjęły podobne rezolucje w następnym tygodniu [32].
Rady delegatów wobec Centralnej Rady
26 października wspólne posiedzenie komitetu wykonawczego rady charkowskiej, gubernialnej rady delegatów żołnierskich i regionalnego komitetu wykonawczego rad robotniczych w Donbasie i Krzywym Rogu uznało Centralną Radę za prawowity rząd Ukrainy i wybrało Komitet Rewolucyjny do obrony przed siłami lojalnymi wobec Rządu Tymczasowego [33]. 10 listopada rada charkowska zadeklarowała poparcie dla III Uniwersału i powtórzyła, że "władzę lokalną i centralną powinien przejąć zjazd delegatów robotniczych, żołnierskich i chłopskich w Republice Ukraińskiej" [34].
Delegaci USDRP w radzie charkowskiej poparli oczywiście III Uniwersał, ale sprzeciwili się reelekcji Centralnej Rady. W wyniku obrony tego stanowiska, USDRP wypadła słabo w wyborach do rady charkowskiej, które odbyły się w tym czasie (8-12 listopada). Straciła wszystkie cztery miejsca, które niegdyś zajmowała w Komitecie Wykonawczym Rady [35].
Na 4 listopada zwołano wspólne posiedzenie Kijowskiej Rady Delegatów Robotniczych i Kijowskiej Rady Delegatów Żołnierskich z udziałem kierownictw komitetów fabrycznych i związków zawodowych działających w mieście dla omówienia sprawy władzy państwowej. Zgromadzenie to poparło Radę Komisarzy Ludowych w Piotrogrodzie stosunkiem głosów 433 do 119. Wniosek w sprawie przekazania władzy lokalnej w ręce obu rad kijowskich przeszedł podobną większością głosów. Jednogłośnie przyjęto rezolucję, zgodnie z którą "władza państwowa w Ukrainie powinna należeć do Centralnej Rady Delegatów Robotniczych i Chłopskich, w którą [istniejącą] Centralną Radę powinien zreorganizować Ogólnoukraiński Zjazd Delegatów Robotniczych, Żołnierskich i Chłopskich". Przewodniczącego Kijowskiej Rady Delegatów Żołnierskich, członka UPSR, odwołano, ponieważ popierał III Uniwersał, ale sprzeciwiał się reelekcji Rady [36].
Katerynosławska Rada Delegatów Robotniczych i Żołnierskich debatowała nad kwestią władzy państwowej przez cały październik i listopad. Na posiedzeniu plenarnym 12 października frakcja USDRP przedstawiła projekt uchwały praktycznie identyczny z przyjętym miesiąc wcześniej w Charkowie. Uznano w nim Centralną Radę jako organ odpowiedzialny za organizację władzy państwowej "w ścisłej współpracy ze wszystkimi instytucjami rewolucyjnej demokracji" i objęcie obwodu katerynosławskiego jej jurysdykcją. Rezolucję tę uchwalono. Sponsorowany przez bolszewików kontrwniosek o rozstrzygnięcie roszczeń terytorialnych Centralnej Rady w drodze plebiscytu odrzucono [37].
Natychmiast po październikowym przejęciu władzy w Piotrogrodzie przez bolszewików zwołano posiedzenie rady katerynosławskiej, w którym uczestniczyły komitety wykonawcze lokalnych związków zawodowych, komitetów fabrycznych i partii socjalistycznych. Przy tej okazji członkowie USDRP i bolszewicy połączyli siły i przeforsowali rezolucję popierającą powstanie w Piotrogrodzie, uznającą Centralną Radę za rząd w Ukrainie i wzywającą radę katerynosławską do przejęcia władzy w mieście. W rezolucji domagano się również reorganizacji Centralnej Rady "zgodnie z tymi samymi zasadami, na których opierają się rady delegatów". Po wydaniu III Uniwersału rada katerynosławska potwierdziła, że uznaje Centralną Radę i ponownie wezwała do jej reorganizacji [38].
Rady za władzą Centralnej Rady (ale przez nie wybranej)
Wybrana przez 25 tys. robotników i 15 tys. żołnierzy rada Krzemieńczuka, w której bolszewicy mieli absolutną większość, 20 listopada uznała Centralną Radę pod warunkiem jej reorganizacji. Również tutaj doszło do sojuszu między bolszewikami, USDRP i UPSR. Partie ukraińskie poparły przejmowanie władzy przez rady, lokalnie i w centrum; bolszewicy odwzajemnili się, uznając Kijów za centrum narodowe. Podobne do wypracowanych w Charkowie, Kijowie, Katerynosławiu i Krzemieńczuku stanowisk przyjęło wiele rad w województwach wołyńskim, czernihowskim i połtawskim, w których bolszewicy mieli większość [39].
3 listopada na sesji plenarnej Chersońska Rada Delegatów Robotniczych i Żołnierskich miała do wyboru trzy projekty rezolucji. W projekcie rezolucji przedstawionym przez USDRP i UPSR wzywano do uznania Centralnej Rady w Ukrainie i utworzenia w Piotrogrodzie "jednolitego rządu socjalistycznego" (zgodnie ze stanowiskiem mienszewików); otrzymała ona 139 głosów. W projekcie rezolucji przedstawionym przez mienszewików i rosyjskich eserowców wzywano jedynie do utworzenia jednolitego rządu socjalistycznego w Rosji i nic nie mówiono o Ukrainie; uzyskała ona 49 głosów. W bolszewickim projekcie rezolucji wzywano do przekazania wszędzie władzy radom i uznania Centralnej Rady pod warunkiem, że zreorganizuje ją zjazd rad; uzyskała ona 166 głosów i została przyjęta [40].
Następnego dnia na posiedzeniu odeskich rad delegatów robotniczych i żołnierskich, w którym uczestniczyły także Chersoński Gubernialny Komitet Rewolucyjny i Rumczerod (Komitet Wykonawczy Rad Delegatów Żołnierskich Frontu Rumuńskiego, Floty Czarnomorskiej i Odeskiego Okręgu Wojskowego), przyjęto rezolucję, w której uznano III Uniwersał i jurysdykcję Centralnej Rady nad terytoriami, do których rościła sobie prawa. W rezolucji wzywano do utworzenia jednolitego rządu socjalistycznego w Piotrogrodzie z reprezentacją autonomicznych republik narodowych i ochrony praw mniejszości w ramach ich autonomii narodowo-kulturalnej [41]. Podobną rezolucję przyjął na początku grudnia chersoński gubernialny zjazd delegatów robotniczych, żołnierskich i chłopskich [42].
Mykołajewska Rada Delegatów Robotniczych i Żołnierskich podjęła niewielką większością głosów (65 do 60) uchwałę o "nawiązaniu konstruktywnych stosunków z Radą Ukrainy we wszystkich kwestiach mających ogólny wpływ na stan kraju". Rezolucję poparły USDRP, UPSR, mienszewicy i rosyjscy eserowcy [43]. Ługański komitet obwodowy rad robotniczych i żołnierskich, reprezentujący 11 dzielnic w mieście i okolicach, podjął 20 listopada uchwałę o poparciu Centralnej Rady pod warunkiem, że podtrzyma ona decyzje II Ogólnorosyjskiego Zjazdu Rad i będzie bronić interesów klas niższych [44].
Z uchwał tych jasno wynika, że w listopadzie 1917 r. rady delegatów robotniczych i żołnierskich w co najmniej 7 z 10 najludniejszych miast Ukrainy poparły utworzenie ukraińskiego rządu narodowego. Oczywiście nie można uogólniać na podstawie tych przypadków i dowodów na to, że podobne stanowiska zajmowały rady w północnych guberniach, aby twierdzić, że większość z około 320 miejskich rad delegatów popierała w Ukrainie takie konkretne rozwiązanie kryzysu władzy. Należy jednak pamiętać, że im mniejsza była liczba mieszkańców miasta, tym większy był odsetek mieszkających w nim Ukraińców. Jest więc całkiem prawdopodobne, że poparcie dla Centralnej Rady w radach średnich i małych miast było silniejsze niż w większych ośrodkach miejskich. Dla sprawdzenia tej hipotezy konieczne są dalsze badania. Dostępne dane podważają jednak argument Jurija Hamreckiego, jednego z wybitnych badaczy rewolucji, że "wszystkie ugodowe (tj. zdominowane przez mienszewików) rady w listopadzie połączyły się wokół wspólnej platformy, postulującej jednolity rząd socjalistyczny dla całego państwa, a w Ukrainie uznanie burżuazyjno-nacjonalistycznej Centralnej Rady jako najwyższego organu rządzącego" [45].
Hamrecki przytacza wiele przykładów na poparcie swojej tezy, ale inne źródła sugerują, że w wielu radach bolszewicy byli również gotowi poprzeć Centralną Radę, zaś fakt, że przygotowywali się do Ogólnoukraińskiego Zjazdu Rad w Kijowie, aby ponownie wybrać na nim Centralną Radę, nie pozostawia wątpliwości co do tego, że ich poparcie nie było jedynie chwilowe lub oportunistyczne.
[Przypisy:]
[1] Cyt. za М. Попов, Нарис історії Комуністичної партії (більшовиків) України, Пролетарій, Charków 1930, s. 118.
[2] Комуніст nr 5, 1918, cyt. za П. Христюк, Замітки і матеріали до історії Української революції 1917-1920 рр. t. 2, Український соціологічний інститут, Wiedeń 1921, s. 154-155.
[3] М. Волін, "Перший з'їзд КП(б)У", Літопис революції nr 3, 1928. s. 11.
[4] V. Holubnychy, "Outline History of the Communist Party of Ukraine", Soviet Regional Economics. Selected Works, Canadian Institute of Ukrainian Studies, Edmonton 1982, s. 68.
[5] Cyt. za І. Курас, "Боротьба більшовиків за зміцнення союзу сил соціалістичної революції і національно-визвольного руху (березень-жовтень 1917 р.)", Український історичний журнал nr 12, 1976, s. 36.
[6] Ю. Гамрецький, Ж. Тимченко, О.Щусь, Ради України в 1917 р. (липень-грудень 1917 р.), Наукова думка, Kijów 1974, s. 53, 200-201; Э. Квиринг, "Некоторые поправки к воспоминаниям о Екатеринославском Октябре", Летопись революции nr 2, 1928, s. 137.
[7] Г. Лапчинський, "З перших днів всеукраїнської Радянської влади", Летопись революции nr 5, 1927, s. 55.
[8] В. Сухино-Хоменко, "З приводу особливостей пролетарської революц на Україні", Літопис революції nr 4, 1928, s. 109; Ю. Гамрецький, "До питання про тактику більшовиків щодо Центральної ради в листопаді 1917 p.", Український історичний журнал nr 3, 1965, s. 73.
[9] Борьба за Октябрь на Артемовщине: сборник воспоминаний и статей, Отд. по изучению истории партии при Артемов. окр. ком. КП(б)У, Charków 1929, s. 93.
[10] М. Волін, op. cit., s. 16.
[11] І. Резінкін, "Про діяльність групи більшовиків-українців в м. Одесі", Літопис революції nr 3, 1931, s. 130.
[12] И. Кулик, "Киевская организация от февраля до октября 1917 года", Летопись революции nr 1, 1924, s. 189-199.
[13] М. Попов, op. cit., s. 38.
[14] И. Кулик, op. cit., s. 203; Е. Бош, Год борьбы. Борьба за власть на Украине с апреля 1917 г. до немецкой оккупации, Госиздат, Moskwa 1925, s. 41-42.
[15] Ibidem, s. 25-26.
[16] Комуніст nr 5, 1918, cyt. za П. Христюк, op. cit., s. 154.
[17] М. Рафес, Два года революции на Украине. Раскол Бунда, Госиздат, Moskwa 1920, s. 13; Z. Gitelman, Jewish Nationality and Soviet Politics. The Jewish Sections of the CPSU, 1917-1930, Princeton University Press, Princeton 1972, s. 69, 72, 157; J. Borys, "Political Parties in the Ukraine", w: T. Hunczak (red.), The Ukraine, 1917-1921. A Study in Revolution, Harvard Ukrainian Research Institute, Cambridge 1977, s. 154.
[18] Z. Gitelman, op. cit. s. 33.
[19] М. Рафес, op. cit., s. 11.
[20] Ibidem, s. 35.
[21] Cyt. za Z. Gitelman, op. cit., s. 87.
[22] Г. Абрамсон, Молитва за владу. Українці та євреї в революційну добу (1917-1920), Дух і літера, Kijów 2017, s. 85-86.
[23] Ibidem, s. 29-30; В. Винниченко, Відродження нації t. 1, Дзвін, Wiedeń 1920, s. 297; Д. Дорошенко, Історія України t. 1 Темпора, Kijów 2002, s. 272-274.
[24] S. Goldelman, Jewish National Autonomy in Ukraine, Ukrainian Research and Information Institute, Chicago 1968, s. 14.
[25] Г. Абрамсон, op. cit., s. 100-109. Sekretariat spraw polskich, kierowany przez Mieczysława Mickiewicza, działał tylko przez kilka miesięcy. Analogiczny organ stworzono później, w październiku 1917 r., ale faktycznie nie przystąpił on do pracy. Zastępcą sekretarza generalnego, a następnie ministrem spraw wielkorosyjskich był Dmytro Odynec.
[26] Ibidem, s. 124-127.
[27] Д. Дорошенко, op. cit., s. 274.
[28] Г. Абрамсон, op. cit., 128.
[29] Ibidem, s. 106, 107, 129.
[30] S. Goldelman, op. cit., s. 34-35.
[31] Е. Бош, Национальное правительство и Советская власть на Украине, Коммунист, Moskwa 1919, s. 110. Zob. również В. Сухино-Хоменко, op. cit., s. 111.
[32] М. Скрипник, "Начерк історії пролетарської революції на Вкраїні", Червоний шлях nr 2, 1923, s. 79.
[33] Ю. Гамрецький, Ж. Тимченко, О. Щусь, op. cit., s. 162.
[34] Ibidem, s. 186.
[35] Ibidem, s. 244; В. Сухино-Хоменко, op. cit., s. 109.
[36] Ю. Гамрецький, Ж. Тимченко, О. Щусь, op. cit., s. 244.
[37] Ibidem, s. 103; Робітнича газета, 4 listopada 1917 r., s. 3.
[38] Э. Квиринг, "Некоторые поправки к воспоминаниям о Екатеринославском Октябре", Летопись революции nr 2, 1928, s. 137; П. Феденко, "Ісаак Мазепа в житті і в політиці", Наше слово nr 3, 1973. s. 16; В. Сухино-Хоменко, op. cit., s. 109; Ю. Гамрецький, Ж. Тимченко, О. Щусь, op. cit., s. 200; Робітнича газета, 3 listopada 1917 r., s. 4; Робітнича газета, 5 listopada 1917 r., s. 3.
[39] Г. Лапчинський, "Зародження радянської влади та перші кроки в одному з міст українських", Червоний шлях nr 1/2, 1925, s. 122; Г. Лапчинський, "З перших днів всеукраїнської Радянської влади", s. 56; S. Guthier, "The Popular Base of Ukrainian Nationalism in 1917", Slavic Review t. 38 nr 1 1971, s. 45; Ю. Гамрецький, Ж. Тимченко, О. Щусь, op. cit., s. 250-255.
[40] Ю. Гамрецький, "До питання про тактику більшовиків", s. 69-70.
[41] Робітнича газета, 25 listopada 1917 r., s. 3-4.
[42] Робітнича газета, 15 grudnia 1917 r., s. 2.
[43] Робітнича газета, 10 listopada 1917 r., s. 3–4.
[44] Робітнича газета, 25 listopada 1917 r., s. 3–4.
[45] Ю. Гамрецький, op. cit., s. 71.