Veteraan Marta Chumalo aan het woord: Oekraïne in demografische crisis, mogelijke hausse van radicaal rechts.
Kiev: 'Deze oorlog is als een lens die het beste en het slechtste van menselijk gedrag uitvergroot. In een trein met ontheemden uit Oekraïne zie je mensen elkaar om een zitplaats verdringen, en anderen warme drankjes aanbieden op het station zonder er iets voor terug te vragen. Deze woorden, uitgesproken met kalme berusting en een zachtmoedige glimlach, zijn de ster van Marta Chumalo, een van de oprichters van het centrum 'Women's Perspectives' in Lviv. Marta is psychologe, expert op het gebied van genderkwesties en de eerste Oekraïense vrouw die de prestigieuze Olof Palme Prijs in ontvangst mocht nemen, een internationale prijs voor degenen die zich onderscheiden op het gebied van de bescherming van de mensenrechten, die ze ophaalde in een traditioneel vishvanka shirt met geborduurde bloemmotieven.
Haar organisatie is sinds 1998 actief en runt zeven opvanghuizen in heel Oekraïne, faciliteiten die onderdak bieden aan vrouwen op leeftijd die slachtoffer zijn van huiselijk geweld. Sinds 2014, en vooral na de grootschalige inval van Rusland in Oekraïne op 24 februari 2022, richt Chumalo zich op vrouwen die ontheemd zijn geraakt door het conflict dat de oostgrenzen van Europa verscheurt. Ze is nu Truskavetz, een kuuroord in de Oekraïense Karpaten dat ook populair is bij Hongaren en Wit-Russen, waar haar internetverbinding komt en gaat.
"Eind februari vorig jaar planden we de feministische mars in Lviv, de eerste na de Covid-beperkingen. We waren T-shirts aan het drukken," zegt ze tijdens een videogesprek, met paars gekleurd haar en de bitterheid van iemand die vreest dat de rol van vrouwelijke organisatoren zoals zij na de oorlog zal worden uitgehold. Meteen na de invasie werd Lviv een cruciaal doorgangspunt, waar vrouwen en kinderen die niet naar het buitenland konden gaan, zich vestigden in honderden geïmproviseerde onderkomens. Vervolgens keerden degenen die zich niet in het buitenland konden vestigen ook terug. De omstandigheden die de stad bij de Poolse grens bood, hoe genereus ook, waren nog steeds hard: gymzalen, kelders, half ondergronds, honderden mensen liggend op matrassen, 20 of meer in een kamer. Dus creëerde Chumalo nieuwe opvanghuizen voor kwetsbare vrouwen, oudere vrouwen, vrouwen met meer dan drie kinderen en vrouwen die slachtoffer zijn van geweld.
In Lviv, waar het dagelijks leven relatief ongestoord is gebleven gedurende de ruim 500 oorlogsdagen, vooral vergeleken met Kiev en Odessa, zijn veel vrouwen van alle leeftijden, uit de meest uiteenlopende hoeken van het land, opnieuw geïntegreerd, hebben tijdelijk werk gevonden of hun kinderen naar school gestuurd. Maar na haar werk in dit bijzonder nationalistische centrum van Oekraïne realiseerde Chumalo zich dat er nog een ander gevaar dreigde voor militanten zoals zij: "Na de volgende verkiezingen zal er een parlement zijn dat vol zit met mannen van het leger, de militairen, veteranen en radicaal rechts," legt ze uit. En dit brengt de Oekraïense democratie, en meer specifiek vrouwen, in gevaar.
Een soortgelijke situatie deed zich al voor in 2014, zegt Chumalo, na de EuroMaidan-opstand die leidde tot het aftreden van de toenmalige pro-Russische president Victor Janoekovitsj: een stichtende gebeurtenis voor dat deel van de pro-Europese en progressieve kant, maar die niettemin duistere aspecten bevatte, zoals mogelijke valse vlag-aanslagen uitgevoerd door subversief rechts, het opruimen van de Galicisch-achtige ultranationalistische mythologie (de Lviv-regio) en pogingen om de publieke opinie in een pro-NAVO- en pro-EU-richting te sturen, uitgevoerd met de fundamentele hulp van verschillende westerse ngo's. Chumalo herinnert zich: "EuroMaidan was geen nationalistische gebeurtenis. Ik was erbij. Het was tegen de schending van mensenrechten. Het was tegen systematische corruptie". Tegelijkertijd leidde die strijd voor emancipatie uit de Russisch-centrische wereld, die door miljoenen Oekraïners werd gedeeld, tot de verdere opkomst van verschillende demonen die vijandig staan tegenover het feminisme.
Ze vreest een Handmaid's Tale-achtig scenario, hoe dit conflict ook uitpakt: "Ik denk echt dat de politiek zal proberen abortus te verbieden", zegt ze. "We hebben deze dagen al tekenen gehad. Er hangen ongezonde ideeën in de lucht. Zoals die ene die zegt dat de Oekraïense natie ontvolkt, stervende is en dat vrouwen kinderen moeten baren, zonder een kik te geven." Is dit een mogelijke dystopie in een steeds martialer wordende natie, waar propagandaposters eruit zien als iets uit een reclame voor een videospel en televisie-informatie nog steeds geconcentreerd is in één enkel pro-regeringskanaal, of is het de paranoia van een militant die een hekel heeft aan een geüniformeerde samenleving? Wat vandaag bekend is, is dat 90 procent van de Oekraïense emigranten na de invasie vrouwen en kinderen zijn, en dat miljoenen van hen niet zullen terugkeren. Kinderen zullen naar school moeten, vrouwen zullen werk zoeken, vooral als ze hun huis in Oekraïne zijn kwijtgeraakt," legt Chumalo uit. Een land dat na de onafhankelijkheid in 1991 50 miljoen inwoners telde en nu een derde minder, zal te maken krijgen met een dramatisch probleem van vergrijzing, ontvolking en gebrek aan geschoolde arbeidskrachten. Chauvinistische woede zou voor sommigen primitieve oplossingen kunnen suggereren.
"Niet alleen radicaal rechts zal abortus willen verbieden, maar ook de geestelijkheid, die altijd in het parlement vertegenwoordigd is geweest," zegt Chumalo, denkend aan de Pan-Oekraïense Raad van Kerken, een machtige congregatie die christelijke kerken van verschillende denominaties omvat, maar ook verschillende religieuze organisaties, en die al jaren veel feller dan Papa Bergoglio strijdt tegen genderideologie en de heroverweging van het traditionele gezin. En tegen abortus natuurlijk. Het heeft ook gestreden tegen de ratificatie van het Verdrag van Istanbul, dat geweld tegen vrouwen definieert als een zeer ernstige schending van de mensenrechten en de context meer ten gunste van de overlevenden verlegt, door Zelensky's Oekraïne in 2022.
Het dilemma dat veel Oekraïense feministen bezighoudt in een land dat in een existentiële oorlog verwikkeld is, verminkt, verarmd en tegelijkertijd hypermodern, is een dilemma dat intellectuelen in elke oorlog bezighoudt: trouw blijven aan jezelf of jezelf opofferen voor de zaak? Een dilemma dat al jaren zonder aarzelen wordt opgelost door Chumalo en andere groepen van zijn bondgenoten, die zich niet laten intimideren door de noodzaak om zich rond de vlag te scharen. Niet in de laatste plaats omdat de vijandigheid van bepaalde groepen voorafgaat aan het conflict met Rusland: "Ik word al vijfentwintig jaar aangevallen door radicaal rechts, sinds ik met mijn werk in het westen van Oekraïne ben begonnen. Mijn eerste mars van 8 maart in Lviv, in 2008, werd tegengewerkt door fascisten. Maar nu, zegt Chumalo, zijn de radicale verhalen uitgebreid naar het oosten. Om een heel eenvoudige reden: Russische agressie. Veel van de ontheemde vrouwen uit de Donbass die we ontmoeten hebben nationalistischere ideeën dan zelfs West-Oekraïne. Een bepaalde meedogenloze iconografie heeft zich onder gewone mensen verspreid. Degenen die hun huis zijn kwijtgeraakt of moesten vluchten, zijn in die richting geduwd.
Feminisme is altijd een strijd geweest, lacht Chumalo: het verschil is dat na EuroMaidan bepaalde onderwerpen die haar na aan het hart liggen meer in de publieke discussie zijn gekomen. Maar obstakels ontbraken nooit: met de pandemie namen ze ons de toestemming voor marsen af, en nu is er de oorlog. In het begin was er een eigenaardig fenomeen: de politie berispte bijna vrouwen die aanklaagden en zei: "Waarom klagen jullie aan? Jullie mannen zijn onze helden, ze dienen de natie". Maar het eindigde ermee dat de gewelddadige mannen dienstplichtpapieren kregen toen de politie het huis bezocht en naar het front werden gestuurd. Paradoxaal genoeg bevrijdde de oorlog veel vrouwen van hun onderdrukkers. De andere kant van de medaille is dat veel meer vrouwen uiteindelijk werden uitgebuit, verhandeld, gedwongen tot prostitutie.
De oorlog is het huis van de Oekraïense vrouwen binnengedrongen. Niet alleen natuurlijk in termen van een verstoorde routine in sommige gebieden, van dodelijke dagelijkse bulletins, van een extra last van angst, maar ook in termen van de impact op de familiepsyche van mannen die, teruggekeerd als veteranen, niet meer zijn wat ze waren toen ze vertrokken. "Er zijn mensen die granaten vinden in de slaapkamer, rustend op het nachtkastje, of geweren achtergelaten door verstrooide echtgenoten op de keukentafel terwijl de kinderen thuis spelen. Zulke incidenten zijn ontelbaar. En dan zijn er nog de mishandelingen die worden ingegeven door angst: een man nam drie van zijn kinderen, drie kinderen van drie verschillende vrouwen, mee de grens over in een poging te ontsnappen aan de algemene mobilisatie na het uitbreken van de oorlog. Nu is het verhaal echter omgekeerd en kunnen vrouwen kinderen meenemen naar het buitenland om aan de oorlog te ontsnappen, zelfs zonder toestemming van hun man.
In de opvanghuizen van Women's Perspectives worden geen maaltijden verstrekt, hooguit basisvoedingsmiddelen indien nodig. Dan is het aan de huurders om te beslissen wat ze gaan koken. Het voeden van mensen, zegt Chumalo, neemt hun controle en macht over hun leven weg. De manier waarop de opvanghuizen zijn georganiseerd wil vrouwen aanmoedigen om zo snel mogelijk de controle over hun leven terug te nemen, om beslissingen te kunnen nemen, om plannen te maken: "We bieden niet alleen huisvesting, maar ook een gevestigd systeem van psychologische en culturele ondersteuning. We willen dat mensen onafhankelijk zijn.
Hoe stelt u zich de naoorlogse periode voor? Ik droom ervan om weer demonstraties te organiseren, ik droom van een land dat vrij is van de greep van het nationalisme. Chumalo is zich echter terdege bewust van de serieuze uitdagingen waar Oekraïne voor komt te staan als de Russische aanval voorbij is, vooral als het resultaat de meest conservatieve en machthebbers niet tevreden stelt. Het risico bestaat dat huiselijk geweld zal toenemen wanneer mannen terugkeren uit het oorlogsgebied. We moeten van tevoren bedenken hoe we met de situatie moeten omgaan," waarschuwt Chumalo.
Het zal onmogelijk zijn om nationalisme te vermijden," geeft hij toe. De taalkwestie was een van de eerste rechtvaardigingen die Poetin gebruikte voor de invasie. En daarom zullen er veel initiatieven tegen de Russische taal komen. Ze hoopt op een grote periode van reflectie. "Het is zo belangrijk om platforms te hebben om te discussiëren, en op dit moment hebben we die niet: niet om over de taalkwestie te praten, noch om de verschillende problemen aan te pakken die ons zullen plagen, waaronder de mishandeling en vernedering van vrouwen. Maar het is mogelijk om de uitdagingen waar de Oekraïense samenleving voor staat te voorzien, herinnert Chumalo ons, en om te beginnen met reageren.