De oorlog van Rusland tegen Oekraïne nam op 23 juni een verbluffende wending toen duizenden troepen van Wagner, een huurlingenmacht die banden heeft met het Russische regime, de grens overstaken van waar ze hadden gevochten tegen Oekraïense troepen en optrokken in de richting van Moskou.
Wagner-chef Jevgeni Prigozjin ‒ een oligarch en tot dan toe nauwe bondgenoot van de Russische president Vladimir Poetin ‒ noemde de actie een 'Mars voor Gerechtigheid' in plaats van een couppoging en zei dat zijn protesten gericht waren tegen de manier waarop het Russische ministerie van Defensie de oorlog had aangepakt. De volgende dag veroordeelde Poetin de actie als een 'gewapende opstand' en beloofde hij degenen die zich op het 'pad van verraad' begaven te straffen.
Al bijna een decennium lang opereert Wagner als een paramilitaire vleugel van de Russische staat en speelt het een sleutelrol in Oekraïne en in verschillende Afrikaanse landen waar het wordt ingezet om Russische winsten uit goudmijnen te beschermen. Het merendeel van de strijdkrachten waaruit Wagner bestaat, deelt een extreemrechtse en fascistische ideologie.
Onlangs zijn de geschillen tussen het ministerie en Wagner over de financiering hoog opgelopen en er zijn botsingen tussen de twee strijdkrachten in Oekraïne gemeld. Slechts enkele dagen voor de gewapende opstand veroordeelde Prigozjin de beweringen van Moskou dat de invasie gerechtvaardigd was vanwege een vermeend gepland Oekraïens offensief in de Donbas-regio in februari 2022 als een leugen.
Maar bijna net zo snel als de troepen van Wagner de stad Voronezj, halverwege Moskou, bereikten, werd er op 24 juni een deal gesloten waarin het erop leek dat alle aanklachten tegen Prigozjin en de Wagner-troepen die betrokken waren bij de opstand zouden worden ingetrokken, waarbij Prigozjin naar Wit-Rusland zou mogen reizen en de Wagner-troepen naar Oekraïne zouden mogen terugkeren.
Om te helpen deze gebeurtenissen te ontcijferen, sprak Federico Fuentes van Green Left met de Russische linkse politicus Alexandr Zamyatin. Zamyatin, een voormalig gekozen lid van de gemeenteraad van Zjoezino in Moskou, werd vorig jaar door het regime van Poetin uitgesloten van deelname aan de verkiezingen vanwege een twee jaar oude Facebook-post.
Samen met anti-oorlogsactivist en vakbondsman Mikhail Lobanov coördineerde Zamyatin Vidvyzheniye (Nominatie, maar dat betekent ook Jij Bent de Beweging), een platform van progressieve kandidaten dat erin slaagde zetels te winnen in heel Moskou. Zamyatin is leraar en co-auteur van Voor democratie: lokale politiek versus depolitisering.
Om te beginnen, kan je ons een idee geven van de huidige stemming op straat in Rusland na de poging van Prigozjin om Moskou binnen te trekken en de daaropvolgende deal tussen hem en Poetin?
Ik kan alleen spreken over de situatie in Moskou, waar ik ben. Vandaag [25 juni] zijn er geen tekenen dat er grootse gebeurtenissen plaatsvinden, hoewel burgemeester Sergej Sobjanin een ongepland lang weekend heeft aangekondigd door 26 juni uit te roepen tot nationale feestdag. Verder is alles absoluut routine en normaal.
Hoe karakteriseer je de recente gebeurtenissen en de krachten die daarbij betrokken zijn? Waarom denk je dat ze zich nu hebben voorgedaan? En zijn er nuttige parallellen te trekken met andere vergelijkbare situaties, historisch of actueel?
Er kunnen veel historische parallellen worden getrokken, maar ik ben er niet klaar voor om er één uit te lichten. Dit feit zelf geeft echter aan dat dergelijke opstanden niet zo zeldzaam zijn.
Onlangs schreef ik over het fenomeen Prigozjin, waarbij ik aangaf hoe het fenomeen wordt gedreven door twee tegenstrijdigheden. Voor mij lijkt de muiterij een logische ontwikkeling. Het was voor alle waarnemers duidelijk dat deze situatie een tikkende tijdbom was, hoewel niemand wist wanneer hij zou ontploffen.
De Wagner-groep is een privéleger onder leiding van een charismatische avonturier die tijdens de oorlog met Oekraïne enorme middelen en media-aandacht heeft gekregen. Prigozjin zag dat er een belangrijke tegenstelling bestond tussen de elites en de lagere lagen van het leger en besloot gebruik te maken van die tegenstelling. Tegelijkertijd maakte het Kremlin, dat hem had gesteund, zich steeds meer zorgen over de opkomst van Prigozjin en begon het Kremlin onlangs maatregelen te nemen om hem uit de weg te ruimen.
Prigozjin realiseerde zich dat en besloot dat het tijd was om alles op alles te zetten.
Waarom denk je dat de betrokken partijen zo snel tot een overeenkomst kwamen?
Ik denk dat de partijen snel tot een overeenkomst kwamen omdat ze zich realiseerden dat hun posities even zwak waren. Prigozjin had de macht in Moskou niet kunnen grijpen omdat hij noch een bestuurlijk apparaat, noch voldoende steun onder de bevolking had. In Rostov aan de Don bleef het burgerlijk bestuur hetzelfde; hij veranderde het niet.
Het Kremlin had het leger van Prigozjin kunnen verpletteren met zijn eigen troepen in de buurt van Moskou, maar zo'n actie zou heel kostbaar zijn geweest in termen van politieke steun, omdat de kern van Poetins electoraat veel sympathieën heeft met Prigozjin.
Beide partijen hebben de zinloosheid van escalatie nuchter ingeschat en zijn akkoord gegaan met enkele voorwaarden waarover we niets weten. Tegelijkertijd denk ik dat Prigozjin op een gegeven moment door Poetin zal worden misleid en gedood.
De westerse media hebben de gebeurtenissen afgeschilderd als een duidelijke verzwakking van Poetin. Denk je dat dat een juiste inschatting is, of is het waarschijnlijk dat Poetin zijn greep op de macht zal verstevigen als gevolg van de uitkomst?
Politieke wetenschappers hebben berekend dat autocraten veel meer kans hebben dat hun positie wordt versterkt nadat ze een couppoging hebben overleefd, dan dat hun positie wordt verzwakt of een democratiseringsproces wordt toegestaan. Maar dat zijn slechts abstracte statistieken.
In onze specifieke situatie is het heel duidelijk dat Poetin ongelooflijk verzwakt is achtergebleven. Vanaf de eerste dagen van zijn bewind was er een heel belangrijke vastberadenheid en brutaliteit in de politieke stijl van Poetin. Gisteren ontpopte hij zich als een keizer zonder kleren.
Zelfs als dit alles slechts een externe illusie is en alles intern onder zijn controle blijft, is die illusie door alle waarnemers waargenomen, wat alleen maar een klap voor zijn macht kan betekenen.
In een recent artikel dat je op je Telegram-kanaal plaatste, heb je het over de '80%' die gedepolitiseerd blijft in de Russische samenleving. Zijn er tekenen dat deze recente gebeurtenissen het anti-oorlogssentiment in Rusland hebben aangewakkerd en, wat misschien nog belangrijker is, ertoe kunnen leiden dat delen van de samenleving een sprong maken naar progressieve politieke actie tegen het regime?
Helaas zie ik die tekenen niet. Integendeel, gisteren zagen we hoe veel mensen de straten van Rostov aan de Don opgingen om de Wagner-troepen vreugdevol te begroeten. Dat is heel slecht voor het Poetin-regime, maar het is niet representatief voor anti-oorlogs- of progressieve krachten. Tegelijkertijd moeten we begrijpen dat het een kleine groep mensen was die naar buiten kwam om diegenen te steunen die zij als hun bondgenoten beschouwen.
Voor mensen met anti-oorlogsstandpunten en progressieve opvattingen wekte deze situatie daarentegen het gevoel geconfronteerd te worden met een existentiële dreiging en de noodzaak om te vluchten, in de hoop dat de Wagner-troepen de macht niet zouden grijpen en naar hun huis zouden komen.
In het geval van verdere escalatie kan politisering invloed hebben op bredere lagen van de bevolking, waaronder veel oorlogsmoeheid is en een roep om sociale, economische en politieke veranderingen in het land.
Is er nog iets dat je wil toevoegen?
Ik wil benadrukken dat beide krachten in deze confrontatie een extreem kwaad vertegenwoordigen voor Rusland en voor de meerderheid van de mensen in ons land. Geen van beide kan het land naar iets goeds leiden.
Daarom kunnen progressieve en anti-oorlogsgezinde mensen zich in geen van beide partijen inleven. Veel mensen hoopten op het succes van de opstand als middel om een einde te maken aan de dictatuur. Maar dat is een misvatting. Het is misschien niet duidelijk van buitenaf, maar hier, in Rusland, weten we zeker dat Rusland alleen maar zal verliezen in deze confrontatie.
Dit artikel stond op Green Left. Nederlandse vertaling redactie Grenzeloos.