Η βετεράνος Marta Chumalo μιλάει: Η Ουκρανία σε δημογραφική κρίση, πιθανή άνθιση της ριζοσπαστικής δεξιάς.
Κίεβο: "Αυτός ο πόλεμος είναι σαν ένας φακός που μεγεθύνει το καλύτερο και το χειρότερο της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Σε ένα τρένο που μεταφέρει εκτοπισμένους ανθρώπους μακριά από την Ουκρανία, μπορείς να δεις ανθρώπους να σπρώχνουν ο ένας τον άλλον για μια θέση και άλλους να προσφέρουν ζεστά ποτά στο σταθμό χωρίς να ζητούν αντάλλαγμα". Αυτά τα λόγια, που ειπώθηκαν με ήρεμη παραίτηση και ένα πράο χαμόγελο, είναι το αστέρι της Marta Chumalo, μιας από τις ιδρύτριες του κέντρου "Γυναικεία προοπτική" στο Λβιβ. Η Marta είναι ψυχολόγος, ειδικός σε θέματα φύλου και η πρώτη Ουκρανή που έλαβε το διάσημο βραβείο Olof Palme, ένα διεθνές βραβείο για όσους διακρίνονται για την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, το οποίο παρέλαβε φορώντας ένα παραδοσιακό πουκάμισο vishvanka κεντημένο με λουλουδάτα μοτίβα.
Η οργάνωσή της δραστηριοποιείται από το 1998 και διαχειρίζεται επτά καταφύγια σε όλη την Ουκρανία, εγκαταστάσεις που παρέχουν στέγη σε ενήλικες γυναίκες που έχουν πέσει θύματα ενδοοικογενειακής βίας. Από το 2014, και ιδιαίτερα μετά τη μεγάλης κλίμακας εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία στις 24 Φεβρουαρίου 2022, η Chumalo έχει επικεντρωθεί στις γυναίκες που εκτοπίστηκαν από τη σύγκρουση που διαλύει τα ανατολικά σύνορα της Ευρώπης. Τώρα βρίσκεται στο Truskavetz, ένα ιαματικό κέντρο στα ουκρανικά Καρπάθια, δημοφιλές επίσης στους Ούγγρους και τους Λευκορώσους, όπου η σύνδεσή της με το Διαδίκτυο έρχεται και φεύγει.
"Στα τέλη του περασμένου Φεβρουαρίου σχεδιάζαμε τη φεμινιστική πορεία στο Λβιβ, την πρώτη μετά τους περιορισμούς του Κόβιντ. Τυπώνουμε μπλουζάκια", λέει σε βιντεοκλήση, με τα μαλλιά της βαμμένα μοβ και την πικρία μιας γυναίκας που φοβάται ότι ο ρόλος των γυναικών διοργανωτριών όπως εκείνη θα υποβαθμιστεί μετά τον πόλεμο. Αμέσως μετά την εισβολή, το Λβιβ έγινε κρίσιμο σημείο διέλευσης, με γυναίκες και παιδιά που δεν είχαν το προνόμιο να φύγουν στο εξωτερικό να εγκαθίστανται σε εκατοντάδες πρόχειρα καταφύγια. Στη συνέχεια, επέστρεψαν και όσοι δεν μπόρεσαν να εγκατασταθούν στο εξωτερικό. Οι συνθήκες που προσέφερε η πόλη κοντά στα πολωνικά σύνορα, όσο γενναιόδωρες και αν ήταν, εξακολουθούσαν να είναι σκληρές: γυμναστήρια, υπόγεια, ημιυπόγεια, εκατοντάδες άνθρωποι ξαπλωμένοι σε στρώματα, 20 ή περισσότεροι σε ένα δωμάτιο. Έτσι, η Chumalo δημιούργησε νέα καταφύγια για ευάλωτες γυναίκες, ηλικιωμένες γυναίκες, γυναίκες με περισσότερα από τρία παιδιά και γυναίκες θύματα βίας.
Στο Λβιβ, όπου η καθημερινή ζωή παρέμεινε σχετικά αδιατάρακτη καθ' όλη τη διάρκεια των 500 περίπου ημερών πολέμου, ιδίως σε σύγκριση με το Κίεβο και την Οδησσό, πολλές γυναίκες όλων των ηλικιών, από τις πιο διαφορετικές γωνιές της χώρας, επανεντάχθηκαν, βρήκαν προσωρινή εργασία ή έγραψαν τα παιδιά τους στο σχολείο. Όμως, αφού εργάστηκε σε αυτό το ιδιαίτερα εθνικιστικό κέντρο της Ουκρανίας, η Chumalo συνειδητοποίησε ότι ένας άλλος κίνδυνος ελλοχεύει πάνω από τις ζωές των μαχητών όπως η ίδια: "Μετά τις επόμενες εκλογές, θα υπάρξει ένα κοινοβούλιο γεμάτο με άνδρες από τον στρατό, τους στρατιωτικούς, τους βετεράνους και τη ριζοσπαστική δεξιά", εξηγεί. 'Και αυτό θέτει σε κίνδυνο την ουκρανική δημοκρατία, και πιο συγκεκριμένα τις γυναίκες'.
Μια παρόμοια κατάσταση είχε ήδη προκύψει το 2014, λέει η Chumalo, μετά την εξέγερση EuroMaidan που οδήγησε στην παραίτηση του τότε φιλορώσου προέδρου Βίκτορ Γιανουκόβιτς: ένα θεμελιώδες γεγονός για εκείνο το τμήμα της φιλοευρωπαϊκής και προοδευτικής πλευράς, περιείχε ωστόσο σκοτεινές πτυχές, όπως πιθανές επιθέσεις με ψεύτικη σημαία που πραγματοποιήθηκαν από την ανατρεπτική δεξιά, το ξεκαθάρισμα της υπερεθνικιστικής μυθολογίας τύπου Γαλικίας (περιοχή Lviv) και τις προσπάθειες να κατευθυνθεί η κοινή γνώμη προς μια φιλοΝΑΤΟϊκή και φιλοευρωπαϊκή κατεύθυνση που πραγματοποιήθηκαν με τη θεμελιώδη βοήθεια διαφόρων δυτικών ΜΚΟ. Ο Chumalo θυμάται: "Το EuroMaidan δεν ήταν ένα εθνικιστικό γεγονός. Εγώ ήμουν εκεί. Ήταν ενάντια στην παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Ήταν ενάντια στη συστηματική διαφθορά". Ταυτόχρονα, αυτός ο αγώνας για χειραφέτηση από τον ρωσοκεντρικό κόσμο, τον οποίο μοιράζονται εκατομμύρια Ουκρανοί, οδήγησε στην περαιτέρω εμφάνιση διαφόρων δαιμόνων εχθρικών προς τον φεμινισμό.
Φοβάται ένα σενάριο τύπου Handmaid's Tale, όπως και να εξελιχθεί αυτή η σύγκρουση: "Πραγματικά πιστεύω ότι η πολιτική θα προσπαθήσει να θέσει εκτός νόμου τις αμβλώσεις", λέει. "Είχαμε ήδη σημάδια αυτές τις μέρες. Υπάρχουν ανθυγιεινές ιδέες στον αέρα. Όπως αυτή που λέει ότι το ουκρανικό έθνος ερημώνει, πεθαίνει και οι γυναίκες πρέπει να βγάζουν παιδιά, χωρίς να βγάζουν άχνα". Είναι αυτή η πιθανή δυστοπία σε ένα ολοένα και πιο πολεμικό έθνος, όπου οι προπαγανδιστικές αφίσες μοιάζουν με κάτι βγαλμένο από διαφήμιση βιντεοπαιχνιδιού, οι τηλεοπτικές πληροφορίες συνεχίζουν να συγκεντρώνονται σε ένα μόνο φιλοκυβερνητικό κανάλι, ή είναι η παράνοια ενός αγωνιστή που αντιπαθεί μια ένστολη κοινωνία; Αυτό που είναι γνωστό σήμερα είναι ότι το 90% των μεταγενέστερων της εισβολής Ουκρανών μεταναστών είναι γυναίκες και παιδιά, και από αυτούς εκατομμύρια δεν θα επιστρέψουν. 'Τα παιδιά θα πρέπει να πάνε σχολείο, οι γυναίκες θα αναζητήσουν εργασία, ειδικά όταν έχουν χάσει τα σπίτια τους στην Ουκρανία', εξηγεί ο Chumalo. Μια χώρα που είχε πληθυσμό 50 εκατομμυρίων μετά την ανεξαρτησία της το 1991 και τώρα το ένα τρίτο λιγότερο, θα αντιμετωπίσει ένα δραματικό πρόβλημα γήρανσης, ερήμωσης και έλλειψης εξειδικευμένου εργατικού δυναμικού. Ο σοβινιστικός θυμός μπορεί να προτείνει πρωτόγονες λύσεις σε κάποιους.
"Όχι μόνο η ριζοσπαστική δεξιά θα θελήσει να θέσει εκτός νόμου τις αμβλώσεις, αλλά και ο κλήρος, ο οποίος πάντα εκπροσωπούνταν στο κοινοβούλιο", λέει ο Τσούμαλο, σκεπτόμενος το Πανορθόδοξο Συμβούλιο Εκκλησιών, μια πανίσχυρη σύναξη που περιλαμβάνει χριστιανικές εκκλησίες διαφόρων δογμάτων, αλλά και διάφορες θρησκευτικές οργανώσεις, και αγωνίζεται εδώ και χρόνια πολύ πιο σθεναρά από τον μπαμπά Μπεργκόλιο κατά της ιδεολογίας των φύλων και της επαναδιαπραγμάτευσης της παραδοσιακής οικογένειας. Και κατά των αμβλώσεων, φυσικά. Αγωνίστηκε επίσης κατά της επικύρωσης της Σύμβασης της Κωνσταντινούπολης, η οποία ορίζει τη βία κατά των γυναικών ως πολύ σοβαρή παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και μετατοπίζει το πλαίσιο περισσότερο υπέρ των επιζώντων, από την Ουκρανία του Ζελένσκι το 2022.
Το δίλημμα που ταλανίζει πολλές Ουκρανές φεμινίστριες σε μια χώρα που βρίσκεται σε υπαρξιακό πόλεμο, ακρωτηριασμένη, εξαθλιωμένη και ταυτόχρονα υπερμοντέρνα, είναι ένα δίλημμα που ταλανίζει τους διανοούμενους σε κάθε πόλεμο: να παραμείνει κανείς πιστός στον εαυτό του ή να θυσιαστεί για τον σκοπό; Μια αμφιβολία που επιλύεται εδώ και χρόνια χωρίς δισταγμό από τον Chumalo, καθώς και από άλλες ομάδες συμμάχων του, οι οποίοι δεν πτοούνται από την ανάγκη συσπείρωσης γύρω από τη σημαία. Όχι μόνο επειδή η εχθρότητα ορισμένων ομάδων προηγείται της σύγκρουσης με τη Ρωσία: "Δέχομαι επιθέσεις από τη ριζοσπαστική δεξιά εδώ και είκοσι πέντε χρόνια, από τότε που άρχισα να εργάζομαι στη δυτική Ουκρανία. Η πρώτη μου πορεία για την 8η Μαρτίου στο Λβιβ, το 2008, αντιμετωπίστηκε από φασίστες". Τώρα, ωστόσο, επισημαίνει ο Chumalo, οι ριζοσπαστικές αφηγήσεις έχουν επεκταθεί στην Ανατολή. Για έναν πολύ απλό λόγο: τη ρωσική επιθετικότητα. 'Πολλές από τις εκτοπισμένες γυναίκες από το Ντονμπάς που συναντάμε έχουν πιο εθνικιστικές ιδέες ακόμη και από τη δυτική Ουκρανία. Μια ορισμένη αδίστακτη εικονογραφία έχει εξαπλωθεί μεταξύ των απλών ανθρώπων. Όσοι έχασαν τα σπίτια τους ή αναγκάστηκαν να φύγουν, έχουν ωθηθεί προς αυτή την κατεύθυνση".
Ο φεμινισμός ήταν πάντα ένας αγώνας, γελάει η Chumalo: η διαφορά είναι ότι μετά το EuroMaidan ορισμένα θέματα που είναι κοντά στην καρδιά της μπήκαν περισσότερο στη δημόσια συζήτηση. 'Αλλά τα εμπόδια δεν έλειπαν ποτέ: με την πανδημία μας πήραν την άδεια για πορείες, και τώρα υπάρχει ο πόλεμος. Στην αρχή υπήρχε ένα ιδιότυπο φαινόμενο: η αστυνομία σχεδόν επέπληττε τις γυναίκες που κατήγγειλαν, λέγοντας: "Γιατί καταγγέλλετε; Οι σύζυγοί σας είναι οι ήρωές μας, υπηρετούν το έθνος". Στη συνέχεια όμως κατέληξε στο ότι στους βίαιους άνδρες επιδόθηκαν χαρτιά επιστράτευσης όταν η αστυνομία επισκέφθηκε το σπίτι και τους έστειλαν στο μέτωπο. Παραδόξως, ο πόλεμος απελευθέρωσε πολλές γυναίκες από τους καταπιεστές τους. Η άλλη πλευρά του νομίσματος είναι ότι τόσες περισσότερες γυναίκες κατέληξαν μόνο να γίνονται αντικείμενο εκμετάλλευσης, εμπορίας, εξαναγκασμού στην πορνεία".
Ο πόλεμος μπήκε στο σπίτι των Ουκρανών γυναικών. Όχι μόνο, βέβαια, από την άποψη της διαταραγμένης ρουτίνας σε ορισμένες περιοχές, των καθημερινών θανατηφόρων δελτίων, του επιπλέον βάρους της αγωνίας, αλλά και από την άποψη των επιπτώσεων στην οικογενειακή ψυχή των ανδρών που, έχοντας επιστρέψει ως βετεράνοι, δεν είναι πλέον αυτό που ήταν όταν έφυγαν. "Υπάρχουν εκείνοι που βρίσκουν χειροβομβίδες στην κρεβατοκάμαρα, ξεκουρασμένες στο κομοδίνο, ή όπλα που αφήνουν οι αφηρημένοι σύζυγοι στο τραπέζι της κουζίνας, ενώ τα παιδιά παίζουν στο σπίτι. Τέτοια περιστατικά είναι αμέτρητα". Και έπειτα υπάρχουν οι καταχρήσεις που υπαγορεύονται από το φόβο: ένας άνδρας πήρε τρία από τα παιδιά του, τρία παιδιά από τρεις διαφορετικές γυναίκες, και τα πήγε πέρα από τα σύνορα για να προσπαθήσει να ξεφύγει από τη γενική κινητοποίηση μετά το ξέσπασμα του πολέμου. Τώρα, ωστόσο, η ιστορία αντιστρέφεται και οι γυναίκες μπορούν να πάρουν τα παιδιά τους στο εξωτερικό για να ξεφύγουν από τον πόλεμο ακόμη και χωρίς τη συγκατάθεση των συζύγων τους.
Στα καταφύγια της Γυναικείας Προοπτικής δεν παρέχονται γεύματα, αλλά το πολύ-πολύ βασικά τρόφιμα, αν χρειαστεί. Στη συνέχεια, εναπόκειται στις ένοικους να αποφασίσουν τι θα μαγειρέψουν. Η σίτιση των ανθρώπων, λέει η Chumalo, τους αφαιρεί τον έλεγχο και τη δύναμη πάνω στη ζωή τους. Ο τρόπος οργάνωσης των καταφυγίων θέλει να ενθαρρύνει τις γυναίκες να ανακτήσουν τον έλεγχο της ζωής τους το συντομότερο δυνατό, να είναι σε θέση να λαμβάνουν αποφάσεις, να κάνουν σχέδια: "Δεν προσφέρουμε μόνο στέγαση, αλλά και ένα καθιερωμένο σύστημα ψυχολογικής και πολιτιστικής υποστήριξης. Θέλουμε οι άνθρωποι να είναι ανεξάρτητοι.
Πώς φαντάζεστε τη μεταπολεμική περίοδο; 'Ονειρεύομαι να οργανώσω ξανά διαδηλώσεις, ονειρεύομαι μια χώρα απαλλαγμένη από τη μέγγενη του εθνικισμού'. Ωστόσο, ο Chumalo έχει πλήρη επίγνωση των σοβαρών προκλήσεων που θα αντιμετωπίσει η Ουκρανία μόλις τελειώσει η ρωσική επίθεση, ειδικά αν το αποτέλεσμα δεν ικανοποιήσει τους πιο συντηρητικούς και τους κυβερνώντες. 'Υπάρχει κίνδυνος να αυξηθεί η ενδοοικογενειακή βία καθώς οι άνδρες επιστρέφουν από την εμπόλεμη ζώνη. Πρέπει να σκεφτούμε εκ των προτέρων πώς θα αντιμετωπίσουμε την κατάσταση', προειδοποιεί ο Chumalo.
'Θα είναι αδύνατο να αποφύγουμε τον εθνικισμό', παραδέχεται. 'Το γλωσσικό ζήτημα ήταν μία από τις πρώτες δικαιολογίες που χρησιμοποίησε ο Πούτιν για την εισβολή. Και αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο θα έχουμε πολλές πρωτοβουλίες κατά της ρωσικής γλώσσας'. Ελπίζει σε μια μεγάλη περίοδο προβληματισμού. "Είναι πολύ σημαντικό να έχουμε πλατφόρμες για να συζητήσουμε, και αυτή τη στιγμή δεν έχουμε καμία: ούτε για να μιλήσουμε για το γλωσσικό ζήτημα, ούτε για να αντιμετωπίσουμε τα διάφορα προβλήματα που θα μας ταλαιπωρήσουν, συμπεριλαμβανομένης της κακομεταχείρισης και του εξευτελισμού των γυναικών. Αλλά είναι δυνατόν να προβλέψουμε τις προκλήσεις που αντιμετωπίζει η ουκρανική κοινωνία, μας υπενθυμίζει η Chumalo, και να αρχίσουμε να ανταποκρινόμαστε.