Είναι πολύ δύσκολο για μένα να γράψω για την σύγχρονη Ρωσία. Όταν νιώθεις απελπισμένη, οι λέξεις σχηματίζονται σε προτάσεις πιο δύσκολα. Μέχρι πριν από λίγα χρόνια θεωρούσα εαυτόν στην Τέχνη, εξίσου Ρωσίδα όσο και Ελληνίδα. Αυτή η χώρα μου χάρισε, πολλά χρόνια πριν, γνώση και όραμα, σπουδές και καλλιτεχνική ταυτότητα. Θα την ευγνωμονώ για πάντα, αν και πλέον όλα αυτά είναι μια ανάμνηση, γιατί η χώρα που αγάπησα και γνώρισα δεν υπάρχει πια. Στραγγαλίστηκε από το Πουτινικό καθεστώς, διαλύθηκε από τη διαφθορά, φυλακίστηκε και προπηλακίστηκε, εκδιώχθηκε στο εξωτερικό όπου και προσπαθεί να βγάλει καινούριες ρίζες.
Η καθηγήτρια μου στο GITIS, θεατρολόγος Natalia Sergeevna Pivovarova, έγραψε πρόσφατα πως η Ρωσία διεξάγει αυτήν τη στιγμή δύο πολέμους: έναν εναντίον της Ουκρανίας κι έναν δεύτερο ενάντια στον λαό της. Θα προσθέσω πως τα πρώτα θύματα σ’ αυτήν την αναμέτρηση είναι η Ρώσικη διανόηση και το φεμινιστικό κίνημα. Ο καλλιτεχνικός ανθός αυτής της χώρας διώκεται, φυλακίζεται, φιμώνεται και στην καλύτερη περίπτωση, αυτοεξορίζεται.
Αφορμή για αυτό το άρθρο, που περισσότερο θα το χαρακτήριζα σαν κραυγή αγωνίας, είναι η σύλληψη δυο εξαιρετικών καλλιτέχνιδων: της σκηνοθέτριας Zhenya Berkovich και της δραματουργού Svetlana Petriychuk.
Το “έγκλημα” τους αφορά την θεατρική παράσταση “Finist, the Brave Falcon” (αγγλικός τίτλος) που ανέβασαν τρία χρόνια πριν. Το έργο που έγραψε η Svetlana Petriychuk έχει χαρακτήρα doc play και είναι μια συρραφή από τις απολογίες ρωσίδων γυναικών που παντρεύτηκαν μαχητές του Isis, χωρίς καν να τους γνωρίζουν από κοντά, κι έφυγαν στη Συρία κατά τη διάρκεια του πολέμου για να τους συναντήσουν. Σχεδόν δύο χιλιάδες γυναίκες ακολούθησαν αυτήν την μοίρα μόνο στη Ρωσία. Το βαθιά φεμινιστικό και ανθρώπινο έργο μιλάει για τη γυναικεία μοναξιά, για την ανάγκη του ανθρώπου να αγαπηθεί και να ελπίσει, την σύνθλιψη της γυναικείας ταυτότητας μέσα σε ένα απόλυτα πατριαρχικό καθεστώς, όπως αυτό του φονταμενταλιστικού Ισλάμ. Η παράσταση σκηνοθετήθηκε από την Zhenya Berkovich, μια από τις πλέον ανερχόμενες σκηνοθέτριες της Ρωσίας και έγινε το απόλυτο sold out, παρόλο που ήταν παραγωγή της ανεξάρτητης κολλεκτίβας “Soso daughters” και δεν είχε καμιά κρατική στήριξη. Η παράσταση “Finist, the Brave Falcon” ήταν υποψήφια και κέρδισε δυο βραβεία στον διαγωνισμό “Χρυσή Μάσκα”, που είναι το ανώτατο κρατικό θεατρικό φεστιβάλ στη Ρωσία, το 2021.
Η Zhenya Berkovich είχε μια έντονη καλλιτεχνική, ακτιβιστική και φιλανθρωπική δραστηριότητα: Σκηνοθετεί για το θέατρο, γράφει ποίηση, συμμετέχει σε φεμινιστικές διοργανώσεις, ηγείται ενός θεατρικού camp που απευθύνεται σε παιδιά κι εφήβους που ζουν σε κρατικές δομές, κάνει θέατρο για κωφούς. Είναι και η ίδια μητέρα δύο έφηβων κοριτσιών τα οποία έχει υιοθετήσει από ίδρυμα. Όλα αυτά όμως θα αλλάξουν τον Φλεβάρη του 2022. Στις 24 Φλεβάρη, την ίδια μέρα που ξεκινά ο πόλεμος στην Ουκρανία, η Zhenya διαμαρτυρόμενη για την κατάσταση, διαδηλώνει σε ατομική πικετοφορία. Συλλαμβάνεται, πρωτοκολλείται η σύλληψη της και αφήνεται ελεύθερη. Ξεκινά να γράφει και να ανεβάζει στα social media αντιπολεμικά ποιήματα. Ένα από αυτά που μιλάει για τους παππούδες που πολέμησαν στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο γίνεται viral και αναπαράγεται ευρέως από τους Ρώσους αντιφρονούντες. Το τηλεοπτικό κανάλι TvRain το οπτικοποιεί και ο εξόριστος ηθοποιός Anatoly Beliy το ερμηνεύει.
(Το βίντεο με ελληνικούς υπότιτλους)
Από αυτήν τη στιγμή, η σύλληψη της είναι θέμα χρόνου. Όλοι οι φίλοι και το περιβάλλον της επιμένουν να φύγει από τη Ρωσία. Αυτή αρνείται. Έχει δύο παιδιά και πολλές παραστάσεις να ανεβάσει. Εξακολουθεί να δουλεύει ασταμάτητα, συνεχίζει να γράφει και να δημοσιεύει αντιπολεμικά ποιήματα. Αυτή της η στάση θα της κοστίσει την ελευθερία λίγους μήνες αργότερα.
Η Zhenya και η Svetlana θα συλληφθούν αρχές Μαίου με την κατηγορία ότι δικαιολογούν και υποθάλπουν την τρομοκρατία. Το άρθρο του ρώσικου ποινικού κώδικα επισύρει ποινές φυλάκισης έως επτά έτη. Οι δύο γυναίκες θα κριθούν προφυλακιστέες. Στο κατηγορητήριο, ο εισαγγελέας θα ζητήσει την κράτηση τους και με την κατηγορία πως οι δύο γυναίκες με τη στάση τους προσβάλλουν “την ανδροκεντρική Ρώσικη κοινωνία και τις πατρογονικές παραδόσεις της χώρας”. Δεν είναι τυχαίο πως πρόσφατα πέρασε νομοσχέδιο από τη ρωσική Δούμα που ποινικοποιεί τον φεμινισμό και τον ακτιβισμό. Επίσης, οφείλει να τονιστεί, πως αν και υπήρξαν αρκετές κεκαλυμμένες διώξεις στο χώρο του θεάτρου τα τελευταία είκοσι χρόνια, η συγκεκριμένη δίωξη είναι η πρώτη που έχει αμιγώς θεατρικό χαρακτήρα, μιας και οι δύο δημιουργοί διώκονται για την ιδεολογική τοποθέτηση της παράστασης τους. Κάτι τέτοιο έχει να συμβεί στη Ρωσία από την εποχή του Σταλινισμού. (βλ. υπόθεση Μέγιερχολντ)
Το πουτινικό καθεστώς είχε δείξει τα δόντια του απέναντι στον ακτιβισμό πολύ νωρίτερα: Το 2013 συλλαμβάνονται τρία μέλη του ακτιβιστικού φεμινιστικού συγκροτήματος Pussy Riots με αφορμή το πανκ δρώμενο που πραγματοποιούν μέσα σε εκκλησία. Έπειτα από μια επεισοδιακή δίκη, τους επιβάλλεται ποινή φυλάκισης δύο ετών την οποία και θα εκτίσουν.
Το σύνταγμα της Ρωσίας, θεωρητικά, υπερασπίζεται τα ίσα δικαιώματα ανδρών και γυναικών, όμως στην πράξη τα πράγματα διαφέρουν. Το 2017 περνά νομοσχέδιο από τη ρώσικη Δούμα (Βουλή) το οποίο ουσιαστικά αποποινικοποιεί την οικογενειακή βία και επιβάλλει μηδενικές ποινές σε περίπτωση κακοποίησης χωρίς σοβαρή βλάβη στην υγεία του θύματος (όπου σπασμένα πλευρά και σαγόνια θεωρούνται ελαφριά βλάβη) Συγκριτικά, τα δύο προφυλακισμένα κορίτσια κινδυνεύουν να εκτίσουν μεγαλύτερη ποινή απ’ ότι ένας γυναικοκτόνος με πρότερο έντιμο βίο.
Δυο μέρες μετά την σύλληψη τους, έξω από το δικαστήριο που κρίνεται η προφυλάκιση τους, συγκεντρώνεται πλήθος κόσμου, κατά κύριο λόγο, καλλιτέχνες που έρχονται να στηρίξουν τις συναδέλφους τους. Όμως τίποτα δεν φαίνεται πως μπορεί να αλλάξει την κατάσταση στη Ρωσία. Με την κήρυξη του πολέμου στην Ουκρανία, τις πρώτες κιόλας ώρες, εκατοντάδες καλλιτέχνες υπογράφουν ψηφίσματα εναντίον της επέμβασης και μία από τα πιο σημαντικές μορφές του ρώσικου θεάτρου παραιτείται σε ένδειξη διαμαρτυρίας.
Είναι η παλιά μου φίλη Elena Kovalskaya, διευθύντρια του Κέντρου Μέγιερχολντ, ο άνθρωπος που ανέδειξε το σύγχρονο θέατρο στη Ρωσία. Θα ακολουθήσουν εκατοντάδες παραιτήσεις και απολύσεις.
Μια άλλη παλιά μου γνώριμη, η διάσημη ηθοποιός Chulpan Hamatova, που στην Ευρώπη είναι γνωστή για τον πρωταγωνιστικό της ρόλο στην μεγάλη επιτυχία Goodbye Lenin, θα δώσει μια μεγάλη συνέντευξη στηλιτεύοντας τον πόλεμο και θα διαφύγει στο εξωτερικό. Έχει υπάρξει στο παρελθόν απολογήτρια του καθεστώτος.
Δεν θα μπορούσα να μην αναφέρω ακόμα μια γυναίκα που συνελήφθη την πρώτη κιόλας μέρα του πολέμου: Η εικαστικός Sasha Skochilenko συλλαμβάνεται μέσα σε ένα σούπερ μάρκετ στην Αγία Πετρούπολη, την ώρα που κολλάει αντιπολεμικά μηνύματα στα ράφια του μαγαζιού. Η Sasha, που αντιμετωπίζει πολλά προβλήματα υγείας κρατείται έκτοτε με την κατηγορία της διασποράς ψευδών ειδήσεων. Οι συνθήκες κράτησης επιδεινώνουν καθημερινά την επιβαρυμένη κατάσταση της υγείας της.
Θα μπορούσα να γράφω σελίδες ατελείωτες για τις διώξεις των καλλιτεχνών στη Ρωσία. Επέλεξα να χρησιμοποιήσω ορισμένα πρόσωπα και γεγονότα τα οποία παρακολούθησα από κοντά, ή αφορούν δικούς μου αγαπημένους ανθρώπους. Στο τέλος του άρθρου παραθέτω κάποιες επιλεκτικές πηγές στα ελληνικά και στα αγγλικά για όσους/ες ενδιαφέρονται να μάθουν περισσότερα.Στις 30 Μαΐου το δικαστήριο θα εξετάσει την έφεση που υπέβαλλαν οι δικηγόροι της Zhenya και της Svetlana. Η Θεατρική Ομάδα “Queen Bees” στην οποία είμαι σκηνοθέτρια, ήρθε σε επαφή με την Svetlana Petriychuk και έλαβε τα δικαιώματα μετάφρασης και ανεβάσματος του θεατρικού της έργου “Finist, the Brave Falcon” στην Ελλάδα. H πανελλήνια πρεμιέρα της παράστασης είναι προγραμματισμένη για την άνοιξη του 2024.
Θα ήθελα να τελειώσω με τα λόγια που απήυθυνε ο διάσημος Ρώσος σκηνοθέτης και δάσκαλος της Zhenya, Kyrill Serebrennikov: “…κάποια στιγμή, Ζένια, θα τελειώσει αυτό το μπουρδέλο, αυτοί θα ψοφήσουν και θα ξεχαστούν, αλλά εσύ θα υπάρχεις. Γιατί είσαι ΑΓΑΠΗ…”
ΠΗΓΕΣ
Φυλακισμένη για την Ειρήνη: Η Ρωσίδα θύμα του Πούτιν
https://www.lifo.gr/blogs/almanac/i-katastrofi-toy-rosikoy-theatroyhttps://www.lemonde.fr/en/russia/article/2023/04/18/in-russia-feminism-is-equated-with-extremist-ideology_6023295_140.htmlhttps://en.wikipedia.org/wiki/Pussy_Riothttps://meduza.io/en/feature/2022/03/06/fired-for-speaking-out
https://northeastbylines.co.uk/russian-theatre-says-no-to-war/
Φωτο: Η αρχική φωτό είναι από την συλληφθείσα Zhenya Berkovich, η δεύτερη από την συλληφθείσα Svetlana Petriychuk, τρίτη η Elena Kovalskaya, τέταρτη η Chulpan Hamatova και η πέμπτη η Sasha Skochilenko.