Τα αποκαλυπτήρια ενός μνημείου για τον Στάλιν (και τον Τσόρτσιλ και τον Ρούσβελτ) στη Γιάλτα[1] είναι ένα γεγονός εξωφρενικό και ταυτόχρονα αποκαλυπτικό. Είναι σαφές γιατί είναι εξωφρενικό, αλλά είναι αποκαλυπτικό για τους ακόλουθους λόγους.
Από τη μία πλευρά, το μνημείο δείχνει την τρέχουσα κρατική προσέγγιση της ιστορικής μνήμης, μια προσέγγιση που είναι μονοδιάστατη, εργαλειακή και κινητοποιητική. Το μήνυμα είναι σαφές: «Υπήρχαν εποχές, γιε μου, που κουνάγαμε τη γροθιά μας σε όλους. Όλοι μας φοβόντουσαν και αποφασίζαμε για την τύχη του κόσμου επί ίσοις όροις με την Ευρώπη και την Αμερική. Ναι, και υπήρχε τάξη και στο εσωτερικό της χώρας μας. Μην ανησυχείς, γιε μου, αυτές οι εποχές θα επιστρέψουν. Ήδη επιστρέφουν!»
Από την άλλη πλευρά, σε μια κίνηση αυτοδικαίωσης και αυτοάμυνας χαρακτηριστική του σημερινού καθεστώτος, ο Στάλιν επέστρεψε στους δρόμους όχι μόνος του αλλά μαζί με άλλους δύο ηγεμόνες, ως μέρος μιας γνωστής ομάδας, με βάση την αρχή ότι «σίγουρα δεν πρόκειται να πετάξετε τον Στάλιν από αυτό το σημείο»! Είναι ντροπιαστικό, βέβαια, και λίγο τρομακτικό να στήνεται μνημείο όχι απλώς για τον οποιονδήποτε αλλά για τον Στάλιν. Αλλά αυτά τα συναισθήματα μπορούν να απωθηθούν, αν πάρεις μια αμυντική στάση: αυτός δεν είναι απλώς ο Στάλιν, αλλά ο Στάλιν στη Διάσκεψη της Γιάλτας, ο παγκοσμίως γνωστός Στάλιν.
Είναι χαρακτηριστικό ότι ο λόγος του ομιλητή της Κρατικής Δούμας Σεργκέι Ναρίσκιν στα εγκαίνια του μνημείου ήταν μάλλον αμυντικός παρά επιθετικός. Σύμφωνα με τον Ναρίσκιν, το μνημείο δεν είχε σκοπό να μεταδώσει τη σωστή ιδέα, αλλά να διαλύσει τη λανθασμένη: «Τα εγκαίνια του μνημείου είναι ταυτόχρονα μια ακόμη προειδοποίηση προς εκείνους τους πολιτικούς και τους ιστορικούς σπεκουλαδόρους που επιχειρούν να διαστρεβλώσουν με θράσος και κυνισμό την ιστορία του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και της μεταπολεμικής παγκόσμιας τάξης».
Ένα ξεκάθαρο αυτοκρατορικό μήνυμα («Υπήρχαν στιγμές, γιε μου...») εμφανίζεται με τη μορφή αυτοδικαιολόγησης: «Δεν θα τους αφήσουμε να διαστρεβλώσουν κυνικά την αλήθεια».
Έτσι περίπου συμπεριφέρθηκε η Ρωσία το 2014 και συνέχισε να συμπεριφέρεται το 2015: επίθεση με το πρόσχημα της άμυνας, επιθετικότητα με το πρόσχημα της αυτοανακηρυγμένης θυματοποίησης. Η καταραμένη Δύση αρνείται να μας ακούσει, τι άλλο μπορούμε να κάνουμε από το να την προκαλέσουμε λίγο; Πώς αλλιώς μπορούμε να τραβήξουμε την προσοχή πάνω μας;!
Το ίδιο συνέβη και με τον Στάλιν. Θα του στήσουμε ένα μνημείο, και αν έρθει η ώρα, θα πούμε: «Αυτό συνέβη πραγματικά». Κατά παρόμοιο τρόπο, δύο στίχοι από τον σοβιετικό εθνικό ύμνο της εποχής του Στάλιν –«Μας μεγάλωσε ο Στάλιν για να είμαστε ειληκρινείς στο λαό, / Στην εργασία και στις ηρωικές πράξεις μας ενέπνευσε!»[2]– αποκαταστάθηκαν απροσδόκητα στο ανακαινισμένο λόμπι του σταθμού του μετρό Κουρσκ στη Μόσχα το 2009.[3] Αυτό δικαιολογήθηκε από την υποτιθέμενη ανάγκη να αποκατασταθεί η «ιστορική όψη» του σταθμού, αν και οι ανακαινιστές ντράπηκαν κατά κάποιο τρόπο να επαναφέρουν ένα άγαλμα του Στάλιν που ήταν επίσης μέρος της «ιστορικής όψης».
Τέλος, πρέπει να αναφερθεί πόσο άθλιο και χοντροκομμένο είναι το μνημείο. Μόνο ο Ζουράμπ Τσερετέλι θα μπορούσε να σκεφτεί την ιδέα να αντιγράψει μια φωτογραφία και ταυτόχρονα να μεγεθύνει τα θέματα στο μέγεθος του Χαλκ. Προφανώς, όπως και στην αιγυπτιακή ζωγραφική, όσο μεγαλύτερο είναι το μέγεθος ενός θέματος, τόσο μεγαλύτερη είναι η σημασία του. Η τελετή των εγκαινίων ήταν αντάξια του μνημείου, με τον Χειρουργό, αρχηγό της συμμορίας μοτοσικλετιστών Λύκοι της Νύχτας[4], να παρίσταται και όλα τα άλλα σημάδια της εποχής μας να επιδεικνύονται.
Αυτά για το μνημείο. Θέλω να μιλήσω τώρα για εναλλακτικές λύσεις στην τρέχουσα πολιτική της μνήμης. Η μονοδιάστατη, μονόδρομη φύση όσων γίνονται τώρα είναι εκπληκτική. Τα μνημεία υποτίθεται ότι μεταφέρουν μια και μόνη ιδέα, και αυτή η ιδέα πρέπει αναγκαστικά να έχει το χαρακτηριστικό της μεγάλης δύναμης, να είναι αναθεωρητική και ρεβανσιστική. Ο οβελίσκος των Επαναστατών Στοχαστών στον Κήπο του Αλεξάνδρου στη Μόσχα[5] απλά έπρεπε να μετατραπεί ξανά σε μνημείο των Ρομανόφ, και πάλι με ένα άμεσο, κυριολεκτικό μήνυμα. «Είναι σαν να έχει σταματήσει ο χρόνος», είπε ο Πατριάρχης Κύριλλος, όπως αναφέρει η Rossiskaya Gazeta, κατά την τελετή επανατοποθέτησης[6]. Η ιστορία δεν είναι δικαιολογία για συζήτηση και δεν είναι χώρος για συζήτηση. Υπό αυτή την έννοια, οι αρχές μας είναι απολύτως αλληλέγγυες με τους Ουκρανούς εθνικιστές που οργάνωσαν το λεγόμενο Λένινοπαντ[7] (τη μαζική κατεδάφιση των αγαλμάτων του Λένιν στην Ουκρανία[8]). Γκρεμίστε κάτι παλιό και/ή ανεβάστε κάτι καινούργιο: αυτό που έχει σημασία είναι να επιστρέψουμε σε ένα αυθεντικό, ουτοπικά συνεπές παρελθόν. Πρέπει να βεβαιωθούμε ότι «ο χρόνος έχει σταματήσει».
Η εναλλακτική λύση στον σημερινό ιστορικό ακτιβισμό δεν πρέπει να είναι περιεχομενική (αντικαθιστώντας ένα σύνολο μνημείων με ένα άλλο) αλλά μεθοδολογική. Δεν ωφελεί να αλλάζουμε απλώς τα συν με τα πλην. Δεν έχει νόημα να κλείνουμε τα μάτια στα αυτοκρατορικά ορόσημα της ιστορίας μας, να τα απορρίπτουμε απλώς. Κατά την άποψή μου, η πολιτική της μνήμης σε μια ώριμη, πλουραλιστική Ρωσία θα περιελάμβανε να λέμε: «Όλα αυτά συνέβησαν, αλλά...». Ήμασταν μια στρατιωτικοποιημένη αριστοκρατική αυτοκρατορία, αλλά πιο ριζικά από οποιονδήποτε άλλον στον κόσμο αναθεωρήσαμε τα θεμέλιά της το 1917. Έτσι συνέβη αυτό, και έτσι συνέβη και εκείνο. Και το πώς πρέπει να το αντιμετωπίσουμε μπορεί να γίνει κατανοητό μόνο μέσα από έναν ευρύ δημόσιο διάλογο, έναν διάλογο που μπορεί να προκληθεί αναδεικνύοντας τα μνημεία του παρελθόντος (αντί να τα γκρεμίσουμε), δουλεύοντας με τα συμφραζόμενα. Τα μνημεία δεν πρέπει να επιτίθενται (πολύ περισσότερο δεν πρέπει να επιτίθενται αμυντικά, όπως το μνημείο του Στάλιν στη Γιάλτα). Θα πρέπει να δείχνουν το παρελθόν στην αμφιλεγόμενη ολότητά του. Μόνο έτσι μπορούμε να κατανοήσουμε καλύτερα το παρόν μέσα από τον συλλογικό διάλογο για το παρελθόν. Αλλά για να συμβεί αυτό, βέβαια, πρέπει να επιφέρουμε σαρωτικές πολιτικές αλλαγές στη Ρωσία και, πράγμα που είναι ίσως ακόμη πιο δύσκολο, να αφήσουμε τον Ζουράμπ Τσερετέλι χωρίς προμήθειες.
Μετάφραση: elaliberta.gr
Ilya Matveev, “Russia: Without Stalin, Crimea Is Not Ours!”, The Russian Reader, 14 Φεβρουαρίου 2015, https://therussianreader.com/2015/02/15/stalin-monument-yalta/. Αναδημοσίευση: Europe Solidaire Sans Frontières, https://www.europe-solidaire.org/spip.php?article70170.
Οι παραπάνω εικόνες είναι ευγενική προσφορά του OpenLeft και του Afoniya’s Blog.
Σημειώσεις
[1] “Russia Unveils Controversial Yalta Monument Featuring Stalin”, Radio Free Europe/Radio Liberty, 5 Φεβρουαρίου 2015, https://www.rferl.org/a/russia-unveils-controversial-yalta-monument-featuring-stalin/26831980.html.
[2] “State Anthem of the Soviet Union”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/State_Anthem_of_the_Soviet_Union.
[3] Sophia Kishkovsky, “Re-Stalinization of a Moscow Subway Station”, The New York Times, 27 Αυγούστου 2009, https://www.nytimes.com/2009/08/28/world/europe/28iht-moscow.html?_r=0.
[4] “Forms of Delirium. Peter Pomerantsev circles the Kremlin”, London Review of Books, τόμος 35, τεύχος 19, 10 Αυγούστου 2013, https://www.lrb.co.uk/the-paper/v35/n19/peter-pomerantsev/forms-of-delirium.
[5] “On the removal of a Moscow statue”, Afoniya’s Blog, 10 Ιουλίου 2013, https://afoniya.wordpress.com/2013/07/10/on-the-removal-of-a-moscow-statue/.
[6] Сергей Куксин,Елена Яковлева, «Патриарх Кирилл освятил стелу в честь династии Романовых у стен Кремля», Российская газета, 44 Νοεμβρίου 2013, https://www.rg.ru/2013/11/04/stela-site.html.
[7] Charlotte Alfred, “Leninopad, Ukraine’s Falling Lenin Statues, Celebrated As Soviet Symbols Toppled Nationwide (VIDEOS, PHOTOS)”, The Huffington Post, 24 Φεβρουαρίου 2014, https://www.huffpost.com/entry/leninopad-falling-lenins-statues-ukraine_n_4847364.
[8] “Ukraine Region Plans Mass Purge of Soviet Lenin Monuments”, The Moscow Times, 15 Οκτωβρίου 2014, https://www.themoscowtimes.com/archive/ukraine-region-plans-mass-purge-of-soviet-lenin-monuments.